Odwiedziłem dzisiaj miejsce pamięci poświęcone eksterminacji francuskich Żydów (Mémorial de la Shoah). To ważny punkt na mapie komemoratywnej Paryża i Francji. Tworzy je kilka części. W czasie mojego pobytu odbywały się w nim lekcje historii. Jest to więc miejsce żywe, odwiedzane przez kolejne generacje Francuzów.
Pierwsze podejście
Pierwszy raz o miejscu pamięci poświęconym eksterminacji francuskich Żydów napisałem … sześć lat temu. Podczas kolejnych pobytów w stolicy Francji nie udawało mi się jednak osobiście go zwiedzić. Dziś mogłem wreszcie poświęcić na to kilka godzin. Sądzę, że powinien być to ważny adres w Paryżu dla przybyszy z naszego kraju. Na wystawie znajduje się bowiem sporo informacji o historii Polski w XX wieku, dziejach i prześladowaniu polskich Żydów. Wykorzystano także eksponaty z Polski (o problemie używanych określeń napiszę poniżej).
Historia powstania
W czerwcu 1940 roku niemieckie wojska zajęły północną Francję i stolicę kraju, Paryż (po 1942 r. także znaczną część południa). Południowo-wschodnią część Francji zajęły w 1942 r. włoskie wojska i utworzyły w niej własną strefę okupacyjną (m.in. miasta Grenoble, Nizza). W marcu 1942 r. Niemcy rozpoczęli deportacje francuskich Żydów do obozów zagłady w okupowanej Polsce. Włosi nie uczestniczyli w tym procederze. Z tych też powodów Żydzi z północy próbowali się przedostać do ich strefy.
W kwietniu 1943 roku do Grenoble przybyła grupa Żydów, bojowników ruchu oporu, którzy reprezentowali różne odłamy polityczne. Spotkali się w prywatnym mieszkaniu tamtejszego rabina i przemysłowca, Isaaca Scheersohna. Postanowiono dokumentować zbrodnie niemieckie na Żydach i przygotować materiały umożliwiające ściganie winnych tych zbrodni w przyszłości. Tak doszło do powołania Centrum Współczesnej Dokumentacji Żydowskiej (Centre de Documantion Juive Contemporaine, CDJC). Po wyzwoleniu Paryża spod niemieckiej okupacji przeniesiono instytut i zebrane materiały do stolicy.
Działalność i pamięć
Po przeprowadzce do stolicy opracowano obszerną dokumentację o deportacji i śmierci francuskich Żydów, którą wykorzystano na procesie w Norymberdze (zginęło ok. 76 tys. osób, co stanowiło 1/5 ludności żydowskiej Francji). Isaac Schneersohn postanowił zbudować pomnik poświęcony ofiarom Holokaustu (Pomnik nieznanej żydowskiej ofiary). Odsłonięto go w Paryżu w 1956 roku.
Pomnik znajduje się w budynku w kształcie kwadratu, na którym umieszczono napisy po hebrajsku i francusku, w krypcie znajduje symboliczny grób sześciu milionów zamordowanych europejskich Żydów. Do budynku wprowadził się także CDJC. Na dziedzińcu postawiono „mur złożony z nazwisk” (umieszczono na nim nazwiska wszystkich 76 tys. deportowanych). Doszło przy tej okazji do pomyłek, o których świadczą puste miejsca po usuniętych nazwiskach (w przyszłości ma być wykonany nowy wykaz).
Wystawa
Od 2006 roku miejsce pamięci otworzyło stałą wystawę, która opowada o zagładzie francuskich Żydów. Można ją zwiedzać w podziemiach budynku. Poprzedzona jest prologiem, w którym pokazano historię i dzień codzienny tej grupy przed wybuchem wojny. Ciekawe są części poświęcone reakcji Francuzów na prześladowanie ich współobywateli. Nie zapomniano o działaniach francuskiego ruchu oporu. Wystawę oparto o przykładowe biografie, co ma przybliżyć los pomordowanych, nadać mu oblicze konkretnych osób. Do dyspozycji zwiedzających są także multimedia.
W trakcie mojego zwiedzania odbywały się w salach eskpozycji szkolne lekcje historii. Uczniowie z zeszytami w ręku notowali informacje z witryn, poznawali biografie wybranych osób. Inna grupa zajęła się historią obozu w Auschwitz-Birkenau.
Archiwum
Z biegiem czasu CDJC udało się zebrać obfity materiał dokumentacyjny. Jest on stale uzupełniany o nowe darowizny. W zbiorach instytutu znajdują się setki oryginalnych niemieckich dokumentów poświęconych eksterminacji francuskich Żydów (ok. milion) oraz ponad 90 tys. zdjęć. Kilka tygodniu temu paryskie centrum podpisało umowę o współpracy z Muzeum Polin w Warszawie. Jak się okazało, w materiałach archiwalnych znajdują się też informacje o deportacji / śmierci polskich Żydów.
Pojęcia
Wystawa dostępna jest w dwóch językach po francusku i angielsku. Zaraz przy wejściu umieszczono tablicę, która informuje krótko o treści wystawy oraz francuskim rozprawieniu się z „wstydliwą przeszłością”. Pod koniec umieszczono zdanie, które może zaskoczyć. Jest tam mowa o deportacji / śmierci Żydów w Polsce. Nie chcę z tego robić jakiegoś zarzutu, wystawę, jak wspomniałem, stworzono już przed kilku laty, gdy nie tak głośno było o tzw. wadliwych kodach pamięci. Być może wkrótce zostanie zastąpiona nową. Trzeba jednak zwrócić uwagę na ten zapis. Wystarczyłoby w końcu uzupełnić go o określenie w ”okupowanej Polsce”. Myślę, że jest to konieczne, jeśli uwzględnimy dużą liczbę uczniów, którzy odwiedzają to miejsce.
