Wypędzeni w 1939 …

W dwudziestowiecznej historii Polski, mimo iż obchodzenie rocznic jest naszą podstawową wspólnotową praktyką pamięci, wiele wydarzeń pozostaje na uboczu lub w ogóle nie pojawia się w przestrzeni publicznej. Dzieje się tak, choć mają one wydawałoby się niemały „potencjał rocznicowy“. Jednym z takich nieobecnych szerzej faktów są dziś deportacje obywateli polskich z ziem włączonych do III Rzeszy w pierwszych latach wojny. Rozpoczęły się one już w październiku 1939 r. Do wiosny 1941 r. objęto nimi ok. 400 tys. osób z Pomorza, Wielkopolski, Górnego Śląska i rejencji ciechanowskiej. O losach wysiedlonych opowiada wystawa, która od kilku lat pokazywana jest w różnych miastach Polski. Jej autorami są Jacek Kubiak, Małgorzata Schmidt i Janusz Zemer. W tym roku ukazał się dwujęzyczny (polsko-niemiecki) katalog wystawy. Zamieszczono w nim opracowania historyczne oraz ponad 200 zdjęć i dokumentów.

Kończą się obchody rocznicy zakończenia II wojny światowej. Jednym z jej skutków były zmiany graniczne w Europie Środkowo-Wschodniej i przemieszczenia ludności. Szczególnie problem ten dotknął obywateli Polski i Niemiec. Pod wpływem obecnych wydarzeń, zwłaszcza problemu uchodźców w Europie, tamte historyczne wypadki zeszły na dalszy plan. Z drugiej strony o przymusowych migracjach podczas wojny i w pierwszych latach po jej zakończeniu napisano już tyle, że temat wydaje wyczerpany, a czytelnik zasypany literaturą. Są jednak wydarzenia z tego kręgu tematycznego, które stoją w cieniu innych doświadczeń okresu wojny. Są nimi m. in. wypędzenia i wysiedlenia obywateli polskich z ziem przyłączonych do III Rzeszy, które rozpoczęły się już w pierwszych tygodniach okupacji.

Losy Polaków przypomina wystawa objazdowa „Wypędzeni 1939… Deportacje obywateli polskich z ziem wcielonych do III Rzeszy“, którą od kilku lat można oglądać w różnych miastach polskich. W dwujęzycznym, polsko-niemieckim, katalogu pod tym samym tytułem, zamieszczono dodatkowy materiał na ten temat. Redaktorami katalogu są: dziennikarz, współautor wystawy oraz twórca filmów o tematyce polsko-niemieckiej, Jacek Kubiak oraz historyczka, pracownik IPN specjalizująca się w problematyce polityki okupacyjnej w Wielkopolsce w czasie II wojny światowej, dr Agnieszka Łuczak. Warto może wspomnieć, że w necie dostępny jest jeden z filmów J. Kubiaka pt. Jasnowłosa prowincja (Polska / Niemcy 2009), za który autor otrzymał w 2010 r. Polsko-Niemiecką Nagrodę Dziennikarską (wraz z Klausem Salge). Film opowiada właśnie o deportacjach z ziem wcielonych do III Rzeszy.

Katalog składa się z dwóch części, w którym pomieszczono artykuły historyczne i materiał ikonograficzny. Autorami tekstów są wspomniani już Jacek Kubiak, dr Agnieszka Łuczak oraz specjalistka tej problematyki prof. Maria Rutowska. Przedstawiając założenia polityki narodowościowej III Rzeszy wobec Polski po wybuchu II wojny światowej, Jacek Kubiak przywołał słowa przewodniczącego Niemieckiego Frontu Pracy, Roberta Leya, wygłoszone na wiecu NSDAP w Łodzi w grudniu 1939 r.:

Będziemy tu mieli kwitnący niemieckie kraj, gdzie nie będzie ani Żyda, ani Polaka (oklaski). Jeśli ktoś mnie spyta, gdzie oni będą, odpowiem: nie wiem. Czy w Chinach, czy na Saharze, to mi zupełnie obojętne. Ale tu żyć będą ludzie niemieccy.

Wypędzenia, egzekucje i masowe mordy, które rozpoczęły się po wybuchu wojny, kontynuowano w następnych miesiącach. W internecie można znaleźć tzw. listę proskrypcyjną z lipca 1939 r. (Sonderfahndungsbuch Polen), na której znalazło się ok. 10 tys. nazwisk. Osoby te, uważane za wrogów Niemiec, miały być w pierwszej kolejności aresztowane i zlikwidowane (operacja Tannenberg). Byli to politycy, duchowni, naukowcy, artyści, powstańcy i kombatanci (powstanie wielkopolskie, powstania śląskie), a także działacze różnych organizacji niepodległościowych, jak „Sokół“ czy Związku Polaków w Niemczech. Publiczne egzekucje odbyły się w licznych miastach i miasteczkach, masowych mordów dokonywano m. in. w lasach. Szacuje się, że w pierwszym okresie wojny stracono ok. 40 tys. osób.

Wydarzenia te są częścią historii mojej rodziny. Wybuch II wojny zastał część moich krewnych w Kościerzynie na plebanii parafii Św. Trójcy, którą kierował ks. dr. Hugon Ruchniewicz, brat mojego dziadka. Po zajęciu miasta przez Wehrmacht rozpoczęły się aresztowania. Zatrzymano ks. Hugona, potem jego brata, Jana, studenta Politechniki Gdańskiej, członka różnych polskich organizacji. Kościerskiego proboszcza rozstrzelano w lesie koło Skarszew w październiku 1939 r. (dokładna data nie jest znana), zwłoki zalano wapnem. Jana zabito kilka tygodni później (miejsce i data nie są znane). Podobny los spotkał mojego innego krewnego, nauczyciela z Wejherowa, Rudolfa Ruchniewicza, którego rozstrzelano w Piaśnicy. Wielu członków rodziny podzieliło los tysięcy wypędzanych w następnych tygodniach i miesiącach.

Szczegółowo przebieg wysiedleń opisuje prof. Maria Rutowska. Objęto nimi Polaków i Żydów, a deportacji dokonywano z Wielkopolski, Pomorza, rejencji ciechanowskiej, oraz Żywiecczyzny. Autorka charakteryzuje obozy przesiedleńcze (m.in. obozy w Łodzi) oraz punktu zborne, opisuje warunki życia i podróży. W latach 1939-1941 z ziem wcielonych usunięto na wschód 400 tys. osób.

Dr Agnieszka Łuczak poświęciła uwagę wysiedleniom ziemiaństwa wielkopolskiego. Szczególnie interesujące są jej rozważania dotyczące strat oraz grabieży majątków dworskich i ich powojennych losów. Część deportowanych ziemian przeżyła wojnę i wróciła do splądrowanych i zdewastowanych majątków (także przez czerwonoarmistów). Jednak nie na długo. Reforma rolna ostatecznie zlikwidowała dwory i ziemiaństwo.

Część ikonograficzną podzielono na kilka tematów. Są to: pakt Hitler-Stalin, ziemie wcielone do Rzeszy, wyrzuceni z domów, obozy, losy żydowskie, „powrót do Rzeszy“, Generalplan Ost, życie na wygnaniu oraz powroty. Wykorzystano materiały z archiwów polskich i niemieckich, placówek państwowych, jak i prywatnych. Większość z nich opublikowano po raz pierwszy. Uwadze polecam m.in. dział życie na wygnaniu, w którym przybliżono losy konkretnych rodzin.

Dobrze byłoby, gdyby wystawa była eksponowana po drugiej stronie Odry. Wydarzenia te są tam bardzo mało znane, a sprawa wypędzeń lat 40. XX w. widziana jest jedynie przez pryzmat niemieckich doświadczeń końca wojny i pierwszy lat powojennych.

Katalog wystawy mogą zamawiać biblioteki, szkoły oraz instytucje kultury poprzez stronę internetową projektu: www.wypedzeni1939.pl

Wypędzeni 1939… Vertriebene 1939… Deportacje obywateli polskich z ziem wcielonych do III Rzeszy. Deportazionen von polnischen Bürgern aus den ins Dritte Reich eingegliederten Gebieten, redakcja / hrsg. von Jacek Kubiak, Agnieszka Łuczak, współpraca / Mitarbeit Małgorzata Schmidt, Janusz Zemer, Poznań 2015.

Zdjęcie tytułowe pochodzi z Bundesarchiv, R 49 Bild-0131 / CC-BY-SA 3.0