Jaka jest pamięć o ofiarach reżymu Lenina i jego następców w dawnych krajach komunistycznych i na świecie? W jaki sposób się przejawia? Jakie charakterystyczne elementy komemoracji są widoczne? Na te pytania próbują odpowiedzieć trzy autorki: Anna Kaminsky, Ruth Gleinig i Lena Ens starannie wydanej publikacji pt. „Muzea i miejsca pamięci. Pamięć o ofiarach komunistycznych dyktatur”. Właśnie trafiała ona do niemieckich księgarni. Z W książce zajęto się 119 miejscami pamięci z 35 państw, w tym Polski.

Opracowanie przekrojowe

Od upadku dyktatur komunistycznych w Europie minęło już prawie 30 lat. W przyszłym roku będziemy obchodzić okrągłą rocznicę tych wydarzeń. I jak co roku będą pojawiać się pytania o okoliczności upadku dyktatur, obchodzenie się z ofiarami i katami, naszą pamięć o tej części XX w.

Na rok przed obchodami rocznicowymi na zlecenie niemieckiej Fundacji Badań nad Dyktaturą SED trzy autorki, Anna Kaminsky, Ruth Gleinig i Lena Ens przedłożyły pięknie wydany tom pt. „Muzea i miejsca pamięci. Pamięć o ofiarach komunistycznych dyktatur“. Przedstawiły w nim miejsca pamięci, pomniki oraz muzea na całym świecie, które za temat mają upamiętnienie ofiar komunistycznego bezprawia. Publikację zilustrowano bogatym zbiorem zdjęć.

Pokazanie tej problematyki w ujęciu tak szerokim (35 państw i 119 miejsc pamięci) przekonuje, jak ważne jest opracowywanie zestawień przekrojowych. Pozwalają one na wskazanie elementów wspólnych, ale także poznanie specyfiki każdego z prezentowanych państw.

Problem

Nie tak dawno minęła setna rocznica wybuchu rewolucji październikowej. Państwo bolszewików po ponad 20 laty izolacji uzyskało w wyniku kolejnej wojny światowej możliwość udziału w geopolityce i okazję ekspansji terytorialnej oraz politycznej. W pierwszych latach po zakończeniu wojny w krajach Europy Środkowo-Wschodniej powstały podporządkowane Moskwie komunistyczne dyktatury. W innych państwach, które nie były zajęte przez ZSRR, jak Albania i Jugosławia, partiom komunistycznym także udało się zdobyć władzę.

Należy jednak podkreślić, że dyktatury komunistyczne nie były ograniczone tylko do Europy. Powstały one także w Chinach, Kambodży, Korei Płn., Wietnamie i na Kubie. Szacuje się, że w latach 70. i 80. XX wieku 1/3 ludności w świecie żyła w systemach określających się jako komunistyczne.

Były one zróżnicowane, podobnie jak ich totalitarny charakter. Mimo zapowiedzi tworzenia społeczeństw bez ucisku, biedy i wyzysku, dla większości mieszkających tam ludzi dyktatura komunistów stała pod znakiem terroru, represji, inwigilacji, upokorzenia i zastraszenia, stałych lub przejściowych okresów załamań gospodarczych. Wkrótce miliony ludzi straciło życie, pozostałych wtrącono na wiele nieraz lat do więzienia.

Publikacja

Pełne upamiętnienie ofiar zbrodni komunistycznych, przede wszystkich w krajach ich pochodzenia, stało się możliwe dopiero po upadku dyktatur komunistycznych w Europie i na świecie. Wiedza o tym na Zachodzie, jak przekonują autorki tomu, nadal jest niewystarczająca. Podkreślają, że podnoszona przez państwa Europy Środkowo-Wschodniej potrzeba upamiętnienia ofiar komunizmu, nie stoi na przeszkodzie upamiętnienia ofiar narodowego-socjalizmu, zwłaszcza holokaustu. Na potwierdzenie przytaczają słowa hiszpańskiego pisarza, komunisty, ofiary gestapo i więźnia Buchenwaldu, Jorga Semprüna, który w 2005 r. mówił:

(Mam nadzieję), że podczas następnych obchodów za 10 lat, w 2015 r., doświadczenie Gułagu będzie włączone do naszej kolektywnej europejskiej pamięci (…). Jednym z najskuteczniejszych sposobów torowania drogi ku zjednoczonej Europy, lepiej mówiąc, ponownie zjednoczonej Europy, jest dzielenie się naszą przeszłością, naszą pamięcią, naszymi wcześniej odrębnymi wspomnieniami. Niedawne przystąpienie dziesięciu nowych krajów z Europy Środkowej i Wschodniej – innej Europy uwięzionej w sowieckim totalitaryzmie – może być skuteczne kulturowo i egzystencjalnie tylko wtedy, gdy będziemy dzielić i łączyć nasze wspomnienia¹.

Słowa te stały się inspiracją dla powstania przedstawianego tu wydawnictwa. Publikacja składa się z dwóch głównych części: pierwszą poświęcono krajom z doświadczeniem komunistycznym i drugą pozbawionych go. W pierwszej znalazło się 28, w drugiej 8 państw. Prezentacja wybranych miejsc pamięci, pomników / obelisków i muzeów poprzedzona jest obszernym wstępem, w którym podano główne informacje, wskazano komemoratywną specyfikę, wymieniono główne debaty historyczne.

Sprawy polskie

Problematyce polskiej poświęcono stosunkowo dużo miejsca. Pojawia się ona w głównym tekście, ale także w kontekście innych państw, także w drugiej z wymienionych grup. W tekście głównym uwzględniono Dom Spotkań z Historią, Muzeum Katyńskie, Pomnik Poległych i Pomordowanych na Wschodzie, pomnik poświęcony pamięci ofiar stanu wojennego we Wrocławiu, gdański Pomnik Poległych Stoczniowców, Centrum Solidarności oraz Pomnik Ofiar Czerwca 1956 w Poznaniu. Oprócz skondensowanych opisów tych miejsc czytelnik znajduje również wykaz bibliograficzny, zachęcających do pogłębienia wiedzy. Przy prezentacji innych państw także pojawiają się polskie wątki. Obejmują one przede wszystkim pomniki / miejsca pamięci związane z Katyniem czy polskich ruchem oporu po 1939 roku.

Przypisy: