W centrum Berlina 2 września udostępniono nowe miejsce pamięci i informacji. Poświęcono je tysiącom osób niepełnosprawnych, które zamordowano w III Rzeszy. Koncepcję opracował zespół naukowców z Uniwersytetu w Monachium pod kierunkiem dr. Gerrita Hohendorfa. Zebrano materiały, przeprowadzono wywiady ze świadkami i stworzono wystawę w plenerze. Wkrótce mają być dostępne katalogi po niemiecku i angielsku. Pomnik usytuowano w centrum miasta, w bliskim sąsiedztwie pomnika holokaustu, zamordowanych Sinti i Romów oraz homoseksualistów podtrzymywana będzie pamięć także o ofiarach eutanazji.
Foto: Marco Priske
Decyzję o budowie miejsca pamięci i informacji (Gedenk- und Informationsort für die Opfer der nationalsozialistischen „Euthanasie“-Morde) przy Tiergartenstrasse 4, gdzie mieściło się centrum planowania, koordynowania i realizacji akcją eutanazji (znane pod kryptonimem T4), podjął niemiecki Bundestag dopiero w listopadzie 2011 roku. Przez wiele lat ofiary eutanazji oraz przymusowej sterylizacji, które szacuje się na ok. 300 tys., były zapomniane. Dopiero w latach 80. XX wieku w szpitalach, gdzie zaczęto tworzyć miejsca pamięci.
Pod koniec wojny budynek w Berlinie przy Tiergartenstrasse 4 uległ zniszczeniu. Na jego miejscu wybudowano na początku lat 60. XX wieku filharmonię. W 1989 r. odsłonięto w jej foyer tablicę pamiątkową. W 2007 r. Powołano „okrągły stół“ , który miał przygotować przebudowy miejsca pamięci „T4“. Z inicjatywy tej grupy postawiono rok później przed filharmonią tymczasowy pomnik autorstwa Horsta Hoheinsela i Adreasa Konitza. Przedstawiał on szary autobus złożony z dwóch części, „środek transportu pamięci“, jeden z symboli mordu na psychicznie chorych. Po decyzji Bundestagu ogłoszono otwarty konkurs. Projekt i wykonanie powierzono architekt Ursuli Wilms, artyście Nikolausowi Koliusowi oraz architektowi krajobrazu Heinzowi W. Hallmannowi.
Nazwali oni swą instalację „Naprzeciw / Gegenüber“. Składa się ona z trzech elementów. Są to: nawierzchnia, szklana ściana oraz listwa informacyjna. Nawierzchnię wykonano z szarych płyt betonowych na planie prostokąta (20 m X 40 m). W połowie umieszczono ścianę ze szkła. Tak podzielone części prostokąta schodzą się pod pewnym nachyleniem. Naprzeciwko umieszczono ławkę oraz pulpit. Ławka zachęca do odpoczynku, pulpit połączony jest z modułem informacyjnym. Beton wybrano jako symbol „negatywnego piętna“, jakie eutanazja odcisnęła na niemieckim społeczeństwie.
Foto: Marko Priske
Ściana ze szkła w kolorze niebieskim (2,60 wysokości X 24 m długości) ma symbolizować upamiętnienie. Barwa ta kojarzy się z niebem, atmosferą, powietrzem czy życiem, ale także z oddaleniem, zimnem, a tym samym tęsknotą, nadzieją czy smutkiem. Nawierzchnia i ściana ze szkła są elementami abstrakcyjnymi, mamy do czynienia w tym przypadku jedynie z materiałem, farbą czy formą.
Listwa informacyjna (33 m długości) informuje z pomocą tekstów i faksymili dokumentów o historii eutanazji. Wybrano podejście biograficzne. Zwiedzający mogą szczegółowo zapoznać się z życiorysami dziesięciu osób. Dodatkowo udostępniono dwa monitory do multimediów. Wystawie, przygotowanej przez naukowców z Uniwersytetu w Monachium, będzie towarzyszył katalog po niemiecku i angielsku. Opiekę nad tym miejscem ma sprawować Fundacja Pomnik Zamordowanych Żydów Europy oraz Fundacja Topografia Terroru.
<
p class=””>
Otwarcie pomnika i wystawy uzupełnia lukę na mapie pamięci ofiar nazizmu w stolicy Niemiec. Usytuowanie ich w centrum pozwoliło na spektakularne przywrócenie przestrzeni publicznej znaku pamięci o ważnej grupie ofiar. W tym kontekście, jak mantra, powraca pytanie, jak w Berlinie upamiętnia się ofiary niemieckiej okupacji Polski. W necie można znaleźć zdjęcia ze złożenia 1 września wieńca przed pomnikiem w Berlinie Friedrichshain, o którym kiedyś już pisałem. Czy nie nadszedł już najwyższy czas, by zastanowić się nad instalacją artystyczną, która – umieszczona w centralnym miejscu Berlina – mogłaby przyciągnąć uwagę nie tylko berlińczyków?
Dziękuję Fundacji Topografia Terroru za udostępnienie zdjęć.
Zob. także
Melissa Eddy, Monument Seeks to End Silence on Killings of the Disabled by the Nazis, NYT, 2.09.2014.
Katja Tichomirowa, Denkmal für die Euthanasie-Opfer enthüllt, „Berliner Zeitung“, 2.09.2014 (gazeta zamieściła ciekawą mapkę z rozmieszczeniem miejsc pamięci w centrum Berlina)
