Przed kilku laty w Radzionkowie na Górnym Śląsku z dużym zainteresowaniem zwiedziłem wystawę poświęconą deportacji Górnoślązaków w głąb ZSRR w 1945 roku. Wystawa zrobiła na mnie duże wrażenie. Przemyślane, trafnie dobrane materiały, dobrze połączone oryginalne artefakty z multimediami. Teraz w Opolu miałem okazję obejrzeć wystawę poświęcona Niemcom w Polsce, ich historii i aktualnej aktywności i położeniu. Jest ona eksponowana w Centrum Dokumentacyjno-Wystawienniczym Niemców w Polsce, które otwarto w 2022 roku. Wystawę warto zobaczyć. W sposób przystępny ukazuje zmienne losy ludności niemieckiej w polskim otoczeniu od średniowiecza po współczesność. Zrobiono to w sposób wyważony, wieloperspektywiczny i z zastosowaniem nowych technik, do których widz jest już przyzwyczajony. Ekspozycja dostosowana jest do różnych grup wiekowych, także dzieci i młodzieży. Dla nich przygotowano osobną ofertę dydaktyczną. Wizyta w Centrum znacząco może wzbogacić i urozmaicić lekcje historii. Dotyczy przy tym tematyki obecnej w debacie publicznej, co treściom historycznym przydaje aktualności.
Geneza Centrum
Jednym z efektów posiedzenia Polsko-Niemieckiego Okrągłego Stołu w 2011 roku było rozpoczęcie prac nad utworzeniem placówki prezentującej dzieje i teraźniejszość mniejszości niemieckiej w Polsce. Równocześnie zdecydowano o utworzeniu Centrum Dokumentacji Kultury i Historii Polaków w Niemczech „Porta Polonica”. Działa ono od 2013 roku. Natomiast otwarcie ośrodka w Polsce stało się faktem dopiero 2022 r.
Było to możliwe dzięki wsparciu rządów Polski i Niemiec oraz władz Województwa Opolskiego. 11 września 2022 roku w Opolu uruchomiono Centrum Dokumentacyjne-Wystawiennicze Niemców w Polsce. Zgodnie z podpisanym porozumieniem między Województwem Opolskim a Związkiem Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce, Centrum jest oddziałem Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. E. Smolki w Opolu.
Na potrzeby placówki zakupiono i wyremontowano kamienicę przy ul. Szpitalnej 11 na opolskiej starówce. Centrum powierzono cztery funkcje: muzeum, ośrodka historyczno-kulturalnego, miejsca edukacji pozaszkolnej oraz miejsca spotkań.
Od średniowiecza do końca I wojny światowej
Od listopada 2022 roku w Centrum można zwiedzać wystawę stałą pt. „Niemcy w Polsce – historia i teraźniejszość”. Składa się ona z sześciu stref umieszczonych na dwóch kondygnacjach. Na parterze zlokalizowano trzy strefy w ujęciu chronologicznym. Pierwsza dotyczy okresu od średniowiecza do 1918 roku, druga międzywojnia i wreszcie trzecia II wojny światowej. Poniżej przedstawię tylko wybrane zagadnienia, które znalazły się w tej części wystawy.
W pierwszej strefie ukazano niemieckie osadnictwo na wschodzie, dzieje Hanzy i Zakonu Krzyżackiego. W przypadku bitwy/bitew pod Grunwaldem zaznaczono różne postrzeganie przez oba narody (dla Polaków to bitwa z 1410, dla Niemców zmagania z 1914 r.). Następnie przedstawiono postać św. Jadwigi, czy rewolucję w kulturze wprowadzoną przez wynalazek Gutenberga.
Udział Niemców w uprzemysłowieniu ziem polskich pod zaborami oraz polityka Prus / Niemiec w zaborze pruskim są kolejnymi tematami. Naświetlono konflikt niemiecko-polski („Kulturkampf”) i niemiecką politykę germanizacyjną (Hakata).
Jednocześnie zwrócono uwagę na przypadki pokojowego współżycia (poznańscy Bambrzy) i wybrane biografie osób pozytywnie wpływających na rozwój regionów zamieszkiwanych przez Polaków i Niemców (np. kupca i polityka, Gottfhilfa Bergera).
Dwudziestolecie międzywojenne
Następna strefa zaczyna się od przedstawienia końca I wojny i jej skutków, m.in. powstania państwa polskiego i wytyczenia jego granic. Konferencji pokojowej, powstaniom śląskim i plebiscytowi na Warmii i Mazurach poświecono dużo uwagi, co wynika z ich znaczenia dla dalszych relacji polsko-niemieckich.
Na wielkoformatowej mapie dotykowej pokazano kształtowanie się granic II RP. Położenie Niemców, obywateli II RP w tym okresie jest następnym wątkiem tej części wystawy.
Postać polityka chadeckiego, Eduarda Panta pokazano za multimedialnym biurkiem (umieszczono na nim karty obrotowe z biogramami pozostałych liderów mniejszości niemieckiej).
Ciekawym tematem w tej strefie jest ukazania życia codziennego tej grupy (także rywalizacji sportowej). Nie pominięto spraw kontrowersyjnych, jak kwestii ograniczania praw mniejszości, problemu z oficjalnymi statystykami ludności, odpływem ludności niemieckiej z Polski.
Osobną część poświecono sytuacji na podzielonym Górnym Śląsku.
Trzecia Rzesza, II wojna światowa i „niemiecki Wschód”
Ostatnia sekcja jest poświęcona przejęciu władzy w Niemczech przez nazistów, fali represji wobec ich przeciwników, powstaniu pierwszych obozów koncentracyjnych. Zaznaczono także rosnące wpływy nazistów wśród Niemców w Polsce.
Ukazanie II wojny zajmuje również dużo miejsca. Przedstawiono różne reakcje mniejszości na wojnę, w tym zaangażowanie części Niemców w prześladowania i zbrodnie na Polakach.
Okupacja Polski jest pokazana w w sposób bardzo szczegółowy i wyważony. Przybliżono także fenomen volkslisty oraz służby Polaków w Wehrmachcie. Przedstawienie koncepcji „niemieckiego Wschodu” zamyka tą sekcję.
Jedną z ilustracji procesu germanizacji jest umieszczenie na ścianie szyldu nazwy miejscowości koło Opola, Dembiohammer (obecnie Dębska Kuźnia) zniemczonej w latach 30. XX wieku na Eichenhammer.
Rok 1945
Ekspozycję na I piętrze podzielono na trzy sekcje. W pierwszej ukazano ofensywę Armii Czerwonej w końcowym okresie wojny i jej skutki dla ludności cywilnej, w drugiej losy Niemców na ziemiach polskich i włączonych do Polski w latach 1945-1989, w trzeciej zaś życie mniejszości niemieckiej we współczesnej Polsce.
Przybliżono działania Armii Czerwonej, zbrodnie wobec ludności cywilnej, deportacje w głąb ZSRR, demontaż fabryk, czy działania szabrowników.
Tragedię niemieckiej ludności podkreśla instalacja złożona z przesuwających się osób. Są to tylko kontury kobiet i dzieci na tle koloru czerwonego.
Oś czasu i tematyczne „wyspy”
Elementem łączącym tematyczne „wyspy” tych stref jest oś czasu, która przebiega przez całą drugą sekcję. Pozwala to na umieszczenie ich na szerszym tle, odnalezienie się w chronologii wydarzeń obejmujących ok. 50 lat. Nie będę omawiać szczegółowo każdej z „wysp”. Są to panele, na których ukazano wybrane zagadnienia. Wykorzystano do tego zróżnicowane materiały, m. in. fragmenty wywiadów ze świadkami wydarzeń.
Poruszono m.in. takie zagadnienia, jak ucieczkę, wypędzenie i wysiedlenie Niemców, represje (obozy), problem rehabilitacji i rozliczenia postaw w okresie okupacji. Następnie przedstawiono organizację życia Niemców pozostałych w Polsce w następnych dziesięcioleciach (szkolnictwo, dziennik „Arbeiterstimme”, problemy opieki duszpasterskiej i inne).
Kwestia „Ziem Odzyskanych” pojawiła się w następnym panelu. Podjęto tu m.in. proces „odniemczania” przestrzeni publicznej czy los społeczności pograniczna jak „Lebakaschubów”.
Późniejsze migracje na zachód – akcja łączenia rodzin i „wielki exodus” lat 70. i 80. XX w. to następne zagadnienia. Zilustrowano je mało znanymi zdjęciami. Warte podkreślenia jest zwrócenie uwagi na los Niemców z Polski po ich przybyciu do RFN i NRD i różnice w ich traktowaniu przez oba państwa niemieckie.
Informacje o niezależnym ruchu mniejszościowym i legalizacji mniejszości niemieckiej w 1989 r. kończą tą sekcję.
W części pierwszej nie mogło zabraknąć „złych Niemców”, Herberta Hupki i Herberta Czai, często wymienianych przez propagandę PRL. Pozwoliło to autorom poruszyć problem działalności niemieckich ziomkostw w RFN i ich stosunku do Polski.
Niemcy dzisiaj
Aktywności Niemców w III RP poświęcona jest ostatnia sekcja. Pokazano jej liczebność, położenie prawne, działalność organizacyjną, instytucje kultury oraz media mniejszościowe. Zagadnienia te uzupełniono o problem edukacji mniejszościowej, życie religijne i aktywność społeczno-polityczną.
Atrakcyjność prezentacji
Na wystawie zastosowano współczesne rozwiązania wykorzystywane w muzealnictwie, które obok przekazu wiedzy oddziaływują na różne zmysły i w ten sposób przyciągają uwagę. Nie ma tu jednak przypadkowości, ich zastosowanie uzasadniono względami edukacyjnymi.
Na parterze przejścia między poszczególnymi strefami podkreślono przytłumionym światłem. W obrębie stref wyróżniono mniejsze jednostki. Do prezentacji wykorzystano autentyczne elementy (repliki, reprodukcje, eksponaty, artefakty). Uzupełniono je multimediami i grafikami.
Elementem powtarzającym się jest wielkoformatowa mapa, która pozwala na poznanie znaczących wydarzeń w ujęciu globalnym. Stefy na I piętrze są inaczej zorganizowane.
W pierwszej wykorzystano ruchomą instalację ilustrująca problem ucieczki, wypędzenia i wysiedlenia (podobny pomysł wykorzystano w Berlinie na wystawie stałej Bundesstiftung Flucht, Vertreibung, Versöhnung).
W sekcji drugiej użyto osi czasu i na tym tle ulokowano „wyspy” tematyczne. Informacje są dostępne z zewnątrz, ukryte w wysuwanych szufladach i skrytkach, do dyspozycji są też multimedia.
W trzeciej sekcji umieszczono stół multimedialny, a na ścianach panele multimedialne i infografiki. Gry edukacyjne i quizy są dostępne na całej wystawie.
Ciekawa propozycja edukacyjna
Wystawa stała pt. „Niemcy w Polsce – historia i teraźniejszość” powinna powstać już wiele lat temu. Jej udostępnienia teraz nie sposób jednak przecenić. Nie pominięto na niej tematów trudnych i kontrowersyjnych, zrobiono to z uwzględnieniem obecnego stanu badań i zaznaczeniem ewentualnych punktów spornych dla Polaków i Niemców. Jako recenzentów pozyskano czołówkę badaczy polskich zajmujących się problematyką mniejszości niemieckiej, co zapewniło odpowiedni poziom merytoryczny.
Jest to wystawa narracyjna, zbudowana na podstawie szczegółowego scenariusza prowadzącego opowieść. Nie jest to jednak wystawa jednowymiarowa, podporządkowana tematowi przewodniemu. W sposób przekonujący pokazano na niej zróżnicowanie perspektyw, starano się także nadać poszczególnym zagadnieniom twarz konkretnych ludzi, działaczy politycznych, gospodarczych, twórców itp.
Wystawa jest dostępna w dwóch językach, po polsku i niemiecku. Z pewnością katalog do niej, który jest w przygotowaniu, pozwoli na pogłębienie wybranych zagadnień. Już teraz mnogość tematów zmusza zwiedzającego do natężenia uwagi, trudno ekspozycję zwiedzić w ciągu godziny. Może to i dobrze, dzięki temu można do niej wracać i za każdym razem można odkrywać kolejne nowe tematy, których się wcześniej nie dostrzegło.
Przeciwko niewiedzy i stereotypom
„Niemcy w Polsce…” to także świetna propozycja odbycia niejednej lekcji historii dla uczniów, tak ze szkół mniejszości, jak i polskich. Edukacja na polu tematyki polsko-niemieckiej jest nadal bardzo potrzebna. Wiedza i otwarta dyskusja powinny stać się podstawową barierą dla trwających od kilku lat prób ożywiania w polskim społeczeństwie nastrojów antyniemieckich, postrzeganych przez część polityków za dogodny instrument zdobywania popularności i poparcia.
Historia naszych relacji jest zbyt skomplikowana i bolesna, ponadto obarczona niezwykle wysokim kosztem długiego przezwyciężania podziałów i wrogości, jakie wywołała, by nie niepokoić się możliwością regresu i pozostawać obojętnym wobec prób instrumentalizacji przeszłości dla łatwych zysków politycznych jakiejś partii.
Miejsce: Centrum Dokumentacyjno-Wystawiennicze Niemców w Polsce
ul. Szpitalna 11, 45-010 Opole
tel. (+48) 77 407 50 12
e-mail: cdwbp@cdwbp.opole.pl
Tytuł: „Niemcy w Polsce – historia i teraźniejszość”
Autorzy tekstów: dr Gerhard Schiller, Dawid Smolorz, Marta Szagżdowicz, dr Michał Matheja, Magdalena Lapshin, dr Joanna Lusek, dr Rudolf Urban, Katarzyna Gierszewska-Widota
Doradcy: dr Andrzej Hoja, dr hab. Markus Krzoska,
Główny doradca: dr. habil., prof. UO Adriana Dawid,
Asystent konsultanta: dr Arkadiusz Kuzio-Podrucki,
Recenzenci: prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek, Cezary Obracht-Prondzyński, prof. dr hab. Grzegorz Janusz.
Kierowniczka projektu:
Weronika Wiese
Więcej zdjęć z wystawy umieściłem na inny blogu: blogifotografia.
