Historyk a paragrafy -

Za kilka dni zostanie ogłoszony wyrok w sprawie pozwu przeciwko prof. prof. Barbarze Engelking i Janowi Grabowskiemu. Nie trzeba ich bliżej przedstawiać, podobnie jak stawianych im zarzutów¹. O procesie i książce, która stała się jego oficjalnym powodem, pisano dużo i szczegółowo². W obronie historyków wystąpiły międzynarodowe organizacje zrzeszające badaczy tej dyscypliny, wsparcie przekazały także niektóre środowiska krajowe³. Zaskakujący jest brak stanowiska najstarszej organizacji skupiającej historyków i historyczki w Polsce, Polskiego Towarzystwa Historycznego. Czy władze tej organizacji nie dostrzegają ogromnych zagrożeń dla wolności badań historycznych? Jak pogodzić milczenie ze strony władz towarzystwa z przekazanym niedawno do konsultacji Kodeksem etyki?

Wolność badań historycznych

Wolność badań naukowych jest jedną z podstawowych swobód, którą gwarantuje nasza Konstytucja i generalnie demokratyczne uniwersum. Dotyczy ona wyboru tematu, jego prezentacji oraz dydaktyki historycznej. Z tymi wolnościami są związane obowiązki i odpowiedzialność, jak dążenie do prawdy, rzetelność naukowa, poddanie się krytyce naukowej. Odwrotnością wolności jest jej ograniczenie/negowanie lub polityczny wpływ na efekty badań. To rzeczy nam znane, nie tylko z przekazu, ale i ciągle jeszcze bezpośredniego doświadczenia części z nas.

Ograniczenia są charakterystyczne dla rządów totalitarnych i autorytarnych. W przeszłości wprowadzano je i egzekwowano w różny sposób. Historykom, uważanym przez komunistyczne władze za „nieprawomyślnych”, obierano środki na badania, utrudniano drukowanie ich efektów, blokowano awanse, odsuwano od pracy ze studentami / doktorantami, a w najgorszym przypadku usuwano z uczelni. Jedyną drogą docierania do niezależnego czytelnika było drukowanie książek na emigracji / w drugim obiegu, często pod pseudonimem.

W ostatnich latach pojawiły się niepokojące trendy. Państwa, także demokratyczne, próbują się uciekać do rozwiązań sądowych. Uchwalane są ustawy, które posiadają tzw. paragrafy historyczne, które wieść mogą do ograniczania wolności badań, a nawet penalizacji niektórych efektów badań czy dyskusji. Na problem ten w skali nie tylko Europy zwrócono już uwagę w tzw. Apelu z Blois z 2008 r.⁴ Polska nie jest tu wyjątkiem. Wydarzenia z 2018 r. są tego najlepszym dowodem.

Rola przedstawicielstw

By badania mogły się rozwijać i przynosić kolejne efekty, by mogły wpływać na debatę publiczną w szeregu trudnych kwestiach, musi być respektowany warunek poszanowania prawa do wolności. Dużo miejsca tej sprawie poświęcono w projekcie Kodeksu etyki PTH. Historią i prawem zajmuje się jeden z rozdziałów. Przytoczę go w całości:

Warunkiem rozwoju nauki historycznej jest z jednej strony ograniczenie do niezbędnego minimum regulacji prawnych i ingerencji państwa w materię wiedzy o przeszłości, a z drugiej stworzenie ram prawnych, które gwarantują wolność uprawiania nauki, chronią źródła historyczne. Historycy powinni strzec wolności i praw niezbędnych do prowadzenia badań, przeciwstawiając się próbom ich ograniczania czy narzucania opinii o przeszłości przez urzędy lub sądy – rozstrzyganie o słuszności refleksji naukowej nie leży w ich gestii. Powinni domagać się, by zmiany prawa mogące wpłynąć na uprawianie historii były z nimi zawczasu konsultowane.

Po tym rozdziale następuje, co ciekawe, następny pt. „Historia a polityka”. Szczególnie ostatnie zdanie jest warte przytoczenia:

Należy również przeciwstawiać się fałszowaniu obrazu przeszłości w bieżących sporach i próbom narzucania przez polityków fałszywych interpretacji dziejów oraz ograniczania wolności badań naukowych czy swobody dyskusji przez urzędy, instytucje i partie polityczne.

Główne przedstawicielstwo historyczek i historyków w Polsce wyraźnie sprzeciwia się takim praktykom w ogólności. A w szczególe?

Brak reakcji

Milczenie władz PTH w toczącym się procesie przeciwko prof. prof. B. Engelking i J. Grabowskiemu jest zastanawiające (autor tego wpisu nie otrzymał do dzisiaj odpowiedzi od władz PTH na swój email w sprawie wystąpienia w obronie obojga historyków).

Jak się mają do tego wcześniej przytoczone zdania z Kodeksu? Czy władze nie potrafią wyjść ze swojej strefy komfortu i wyrazić zaniepokojenia praktykami ograniczającymi wolność badań historycznych i solidarnie stanąć po stronie oskarżonych historyków?

Czy faktycznie sala sądowa ma w przyszłości decydować o badaniach historycznych i ich interpretacji?

Być może lepiej było nie zamieszczać projektu Kodeksu PTH, bo rodzić to może niepokojącą myśl, że jest on martwą literą. Kierownictwu Towarzystwa i nam wszystkim poddaję pod rozwagę cytat z Apelu z Blois, którym powinniśmy się wszyscy kierować:

Historia nie może stać się niewolnikiem bieżących wydarzeń, nie można jej pisać pod dyktando konkurujących ze sobą pamięci. W wolnym kraju nie jest rzeczą władz politycznych definiowanie prawdy historycznej ani ograniczanie swobód historyków za pomocą sankcji karnych.

Przypisy: