Dziś zmarł w wieku 85 lat Hans Mommsen, jeden z najważniejszych niemieckich badaczy zajmujących się współczesną historią Niemiec, zwłaszcza w okresie III Rzeszy. W 2012 r. miałem zaszczyt gościć Profesora i Jego rodzinę w naszym Centrum. Dyskutowaliśmy o relacjach polsko-niemieckich i wyzwaniach, stojących przed naszymi krajami. W pamięci zachowam wybitnego historyka, niezwykle ciekawego rozmówcę zainteresowanego polskimi sprawami polskimi i polsko-niemieckim sąsiedztwem.
Hans Mommsen należał do grupy najbardziej znanych i szanowanych niemieckich historyków. Zmarł dziś w dniu swoich 85 urodzin w Tutzing. Do przejścia na emeryturę był związany z Uniwersytetem w Bochum. Wykładał też na licznych uniwersytetach zagranicą.
Pochodził ze znanej rodziny naukowców, dynastii historyków. Był prawnukiem pierwszego niemieckiego laureata nagrody Nobla w dziedzinie literatury z 1902 r., historyka starożytności, Theodora Mommsena. W Gmachu Głównym Uniwersytetu Wrocławskiego wisi tablica z nazwiskami laureatów nagrody Nobla, którzy na różnych etapach życia i kariery byli związani z naszą uczelnią. Wśród nich był także Theodor Mommsen. Pamiętam, jak po drodze do sali wykładowej na zajęcia z historii starożytnej w Instytucie Historycznym, mijałem regał, na którym stała pięknie wydana „Römische Geschichte” Mommsena.
Jego potomek, Hans Mommsen urodził się w Marburgu 5 listopada 1930 r. Jego ojciec, Wilhelm był również historykiem. Badaczami przeszłości zostali również obaj bracia Hansa. W 1951 r. on sam rozpoczął studia germanistyczne, historyczne i filozoficzne, potem doszły jeszcze politologiczne na Uniwersytecie w Tybindze. Był uczniem Hansa Rothfelsa. W 1959 r. obronił rozprawę doktorską pt. „Die Sozialdemoraktie und die Nationalitaetenfrage im Hamberger Vielvoelkerstaat 1867-1907“. Krótko był asystentem Rothfelsa. Pracę naukową rozpoczął w Institut für Zeitgeschichte w Monachium w 1960 r., gdzie pracował do 1963 r. W 1967 r. przedłożył rozprawę habilitacyjną u kolejnego znakomitego historyka Wernera Conzego pt. „Beamtentum im Dritten Reich“.
Po utworzeniu w Bochum nowego uniwersytetu otrzymał w 1968 r. propozycję objęcia katedry historii najnowszej. Kierował nią aż do przejścia na emeryturę w 1996 r.
Hans Mommsen interesował się historią Niemiec w pierwszej połowie XX w. Był autorem przełomowych rozpraw poświęconych upadkowi Republiki Weimarskiej i pierwszym latom narodowego socjalizmu. Ważnym aspektem jego prac było skoncentrowanie badań nie na osobie Hitlera, lecz na strukturze i aparacie państwa nazistowskiego. Był reprezentantem tzw. funkcjonalistów. Poza wymienionymi tematami dochodziły pytania o odpowiedzialność pojedynczych osób, granice wolności w dyktatorskim sytemie. W odróżnieniu od tzw. intencjonalistów, którzy koncentrowali się na roli Hitlera i wąskiego kręgu jego współpracowników, zawężając znacznie problem odpowiedzialności. W następnych dziesięcioleciach doszło do dużego sporu pomiędzy dwiema postawami metodologicznymi, ale też etycznymi. Punktem kulminacyjnym był tzw. spór historyków w 1986/87 r., w którym Mommsen ostro skrytykował poglądy Ernsta Noltego.
Mommsen należał do generacji niemieckich historyków aktywnie uczestniczących w publicznych debatach o przeszłości. Poza wspomnianym tzw. sporem historyków, warto wymienić Jego krytykę książki Daniela Goldhagena „Hitlers willige Vollstrecker“ z połowy lat 90. Należał też do ostrych krytyków pisarza, laureata literackiej nagrody Nobla, Güntera Grassa. Po ujawnieniu jego służby w SS, Mommsen zarzucił mu, ale także niemieckiemu społeczeństwu hołdowanie „ukrytej apologetyce“. Winą obarczano w myśl tej postawy jedynie czołówkę narodowego socjalizmu. Krytykował brak gotowości niemieckiego społeczeństwa, by uznać własne uwikłanie się w ludobójczy reżym.
Mommsen bardzo dużo pisał, niemal do ostatnich chwil. Ostatnia Jego książka ukazała się w 2014 r. pt. „NS-Regime und die Auslöschung des Judentums in Europa“. Podsumował w niej swoje wieloletnie badania nad holokaustem.
Zob. także: Interview mit Hans Mommsen zum Thema: „Neubeginn und Entwicklung der deutschen Geschichtswissenschaft in den 1950/60er Jahren”
