Pod koniec tygodnia premier M. Morawiecki udzielił wywiadu poczytnemu niemieckiemu tygodnikowi „Der Spiegel“1. Okazją była wizyta w Niemczech. Jednym z tematów, o jakie zapytał prowadzący rozmowę dziennikarz, Jan Puhl, była kwestia odszkodowań od Niemiec. Rzecz nie jest nowa, niektórzy polscy politycy poruszają ją przy różnych okazjach. Postanowiłem sprawdzić informacje podane przez premiera na temat wypłat dla Polski i Polaków. Zestawiłem kwoty, jakie RFN wypłaciła od lat 50. XX w. do 2011 roku. Jest to oczywiście wstępne zestawienie i wymaga być może korekty. Tym niemniej nie wydaje się, by dane przytaczane przez naszego premiera były do utrzymania.
Zarys odszkodowań
W wywiadzie dla niemieckiego tygodnika „Der Spiegel“ premiera Mateusza Morawieckiego zapytano m.in. o sprawę odszkodowań. Prowadzący rozmowę z polskimi politykiem dziennikarz Jan Puhl usłyszał:
Właśnie sejm podjął decyzję o dokładnym policzeniu szkód materialnych i strat osobowych. Polacy otrzymali dotąd tylko 1% kompensacji tego, co otrzymali obywatele krajów zachodnich i Izraela. Przy czym nasze straty były w stosunku do liczby ludności najwyższe na świecie2.
Podany przez premiera szacunek nie ma potwierdzenia w źródłach i literaturze przedmiotu. Zanim przedstawię moje zestawienie, konieczne jest przypomnienie podstawowych faktów dotyczących niemieckich odszkodowań. Premier porównał Polaków do obywateli krajów zagranicznych i Izraela. Na tych grupach więc się skupię, pozostawiając na boku odszkodowania wypłacone obywatelom RFN (do 2011 r. było to ponad 50 mld euro)3.
Problem odszkodowań pojawił się zaraz po II wojnie światowej. Przewidziano różne regulacje dotyczące tej kwestii. Początkowo wydawały je mocarstwa okupacyjne w swych strefach, a po utworzeniu landów także administracja niemiecka. Uprawnionymi do uzyskania finansowej rekompensaty były osoby, które poniosły szkody ze strony III Rzeszy ze względów politycznych, rasowych, religijnych czy przekonań. Wielość regulacji szybko doprowadziła do chaosu, który wymagał pilnego uporządkowania.
W strefie amerykańskiej pierwsze ustawy uchwalono już w 1946 roku. Przewidywały one tymczasową pomoc finansową dla osób, które straciły zdrowie i możliwość utrzymania. Miała być ona także przeznaczona na dalszą edukację zawodową i wznowienie działalności gospodarczej. Z funduszy tych wypłacano także renty dla ofiar lub rodzin pomordowanych. 26 kwietnia 1949 roku uchwalono ustawę o odszkodowaniach, którą zastosowano w Bawarii, Bremie, Badenii-Wirtenbergii oraz Hesji (po utworzeniu RFN włączono ją do ustawodawstwa federalnego, art. 125 ustawy zasadniczej). W pozostałych strefach brytyjskiej i francuskiej przyjęto oddzielnie podobne ustawodawstwo.
Refundacja (Rückerstattung) i odszkodowanie (Entschädigung)
Trzy mocarstwa zachodnie wydały w swoich strefach i Berlinie Zachodnim w latach 1947 i 1949 roku ustawy refundacyjne. Na ich podstawie można było uzyskać pieniądze za zagrabione mienie w latach 1933-1945, której to konfiskaty władze III Rzeszy dokonały z powodów rasowych, religijnych czy politycznych. Po utworzeniu RFN zaspokojenie tych roszczeń regulowała ustawa federalna o zwrocie mienia z 19 lipca 1957 r. (Bundesrückerstattungsgesetz). Ustawą objęto także pięć nowych landów po zjednoczeniu Niemiec (regulował to Traktat zjednoczeniowy). Roszczenia z tego tytułu zostały już zaspokojone, terminy zgłoszeń przedawniły się, a sprawy administracyjne są zamknięte.
Porozumienie z Izraelem
W pierwszych latach po utworzeniu RFN Bonn zabiegało o załatwienie spraw odszkodowawczych. 26 lipca 1951 roku władze RFN wydały rozporządzenie o odszkodowaniu dla ofiar eksperymentów medycznych (do końca lat 50 mogły z niego skorzystać jedynie osoby zamieszkałe w RFN lub Europie Zachodniej, dopiero później odszkodowania zaczęły otrzymywać osoby z Polski).
W czasie nadzwyczajnego posiedzenia Bundestagu 27 października 1951 roku kanclerz RFN Konrad Adenauer przypomniał szczególną odpowiedzialność za niemieckie zbrodnie i zapowiedział rozpoczęcie rozmów z Izraelem i Jewish Claims Conference (JCC). JCC powstała dzień wcześniej i zrzeszała 23 organizacje żydowskie4. Za główny cel postawiła sobie uzyskanie odszkodowania od Niemiec, a właściwie RFN. Do rozmów doszło 21 marca 1952 roku w Hadze. Zakończyło je podpisanie 8 września tego roku tzw. protokołów haskich. Natomiast 10 września podpisano w Luksemburgu porozumienie z władzami Izraela.
RFN zobowiązała się do wypłacenia Izraelowi 3 mld DM (obecnie ok. 6,3 mld euro), a JCC 450 mln DM (955 mln euro). Sumy te RFN mogła przekazać także w formie towarów, co w dużej mierze miało miejsce. Izrael zrezygnował z dalszych roszczeń w imieniu swych obywateli zamieszkałych w tym państwie w 1952 roku. Pieniądze przekazane JCC miały być przekazane dla poszkodowanych mieszkających poza Izraelem. Roszczenia Żydów zamieszkałych w RFN miały być zaspokojone na podstawie niemieckiego prawodawstwa.
Ustawa odszkodowawcza
Pierwsza tymczasowa i jednolita ustawa odszkodowawcza dla obywateli RFN została uchwalona 1 października 1953 roku. Trzy lata później, 29 czerwca 1956 roku, pojawiała się nowa ustawa (Bundesentschädigungsgesetz, BEG), która przyniosła korzystniejsze rozwiązania dla osób poszkodowanych. W następnych latach wydano dodatkowo kilka rozporządzeń wykonawczych. Początkowo określono, że wnioski można będzie składać do 1 kwietnia 1958 roku.
Uprawnionym do uzyskania odszkodowania (wg § 1 BEG) była osoba, która z powodu politycznej wrogości wobec narodowego socjalizmu albo z powodu swej rasy, religii lub przekonań poniosła za sprawą narodowych socjalistów straty na ciele, zdrowiu, wolności, własności, albo w awansie zawodowym czy gospodarczym. Do poszkodowanych wliczano artystów i naukowców, ponadto najbliższą rodzinę prześladowanych.
Odszkodowania realizowano w różnej formie, jak renty, dopłaty do kursów dokształcających, pobytów sanatoryjnych i in. Korzystać z ustawy mogły tylko osoby zamieszkałe na terenie byłej Rzeszy w granicach z 1937 roku, które w tym czasie miały obywatelstwo zachodnioniemieckie. Obejmowała więc ona także wysiedlonych z ziem włączonych do Polski oraz bezpaństwowców (wg konwencji genewskiej).
W 1965 roku uchwalono nową ustawę o odszkodowaniach, która miała zamknąć ten problem (BEG-Schlussgesetz). Wcześniejsze terminy zgłoszeń roszczeń zostały przedłużone do 1969 roku. Późniejsze roszczenia na podstawie BEG uznano za przedawnione.
Umowy globalne z państwami Europy Zachodniej
W latach 1959-1964 RFN podpisała z Belgią, Danią, Francją, Grecją, Wielką Brytanią, Włochami, Luksemburgiem, Holandią, Norwegią, Austrią, Szwecją i Szwajcarią tzw. umowy globalne. Gwarantowały one odszkodowania dla pokrzywdzonych obywateli tych państw. W sumie wypłacono im ok. 971 mln DM (ok. 2 mld euro). Za rozdysponowanie tych należności były odpowiedzialne poszczególne państwa.
Wznowienie wypłat dla żydowskich ofiar
Po zakończeniu wypłat w ramach BEG w latach 70. XX w. pojawił się nowy problem. Żydzi z krajów Europy Środkowo-Wschodniej w różnych falach emigracji docierali na zachód bądź do Izraela. Część z nich była ofiarami Holokaustu. Parlament izraelski zaczął domagać się przyznania niemieckich odszkodowań także tej grupie osób.
Bundestag zalecił władzom RFN 14 grudnia 1979 roku przyznanie dodatkowych środków na ten cel. Kilka miesięcy później, 3 października 1980 roku stworzono fundusz w wysokości 400 mln DM (468 mln euro), który z pomocą JCC miał być rozdysponowany wśród upoważnionych jako jednorazowa wypłata (Einmalbeihilfe) w wysokości 5 tys. DM. Jednocześnie wydano zarządzenia odnoszące się do nie-żydowskich ofiar III Rzeszy. Stworzono na ich podstawie dodatkowy fundusz. O pieniądze mogły się jednak ubiegać tylko osoby, które mieszkały na stałe w RFN (miesięczny dodatek do rent). Po wyczerpaniu pięniędzy z pierwszego funduszu władze RFN przyznały nowe środki w wysokości 135 mln DM (158 mln euro).
Po zjednoczeniu Niemiec pojawiła się potrzeba wprowadzenia kolejnych regulacji. W dodatkowym porozumieniu do Traktatu zjednoczeniowego między RFN a NRD przewidziano, że RFN podpisze z JCC nową umowę o wypłacie odszkodowań dla żydowskich ofiar, które nie otrzymały dotąd żadnych pieniędzy (tzw. Artikel 2-Abkommen). Nawiązywała ona do umowy z 1980 roku. Osoby uprawnione mogły się ubiegać o jednorazową pomoc w wysokości 5 tys. DM, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach (besonderer Verfolgungsschicksal) o przyznanie miesięcznej pomocy w wysokości 500 DM. Po raz ostatnio zmodyfikowano porozumienie z JCC w 2012 roku.
Porozumienia z krajami Europy Wschodniej
O kwotach przyznanych Polsce przed 1990 roku pisałem przy innej okazji5. Warto tylko przypomnieć, że Warszawa uzyskała z różnych tytułów od końca lat 50. XX w. do 1990 roku ok. 1,1 mrd euro6. Po zjednoczeniu Niemiec postanowiono uregulować kwestie odszkodowań w krajach Europy Wschodniej. Z Polską zawarto porozumienie, wyniku którego przekazano 500 mln DM ( 428 mln euro). Miały je otrzymać osoby, które w wyniku represji ze strony III Rzeszy poniosły duże straty na zdrowiu i znajdowały się w trudnym położeniu materialnym. Pieniędzmi dysponowała powołana w tym celu „Polsko-Niemiecka Fundacja Pojednanie”.
Podobne porozumienia podpisano w 1993 roku w Moskwie, Mińsku i Kijowie. Dystrybucją środków zajęły się fundacje, które – podobnie jak w przypadku polskim – specjalnie utworzono w tym celu. Niemcy przekazały im w sumie 1 mld DM (0,8 mld euro). Z pięniędzy fundacji w Moskwie i Mińsku wypłacono dodatkowo pieniądze dla ponad 15 tys. osób poszkodowanych, które mieszkały w dawnych radzieckich republikach nadbałtyckich. Jednak nie wszystkie osoby z tej grupy chciały skorzystać z takiej drogi. W związku z tym RFN przekazała do dyspozycji rządów Litwy, Łotwy i Estonii po 2 mln DM (1,6 mln euro).
Beneficjentami niemieckich wypłat były też inne kraje Europy Środkowej i Południowej. Czeskie ofiary otrzymały 140 mln DM (110 mln euro). Na pozostałe kraje (Albania, Bośnia, Bułgaria, Jugosławia, Chorwacja, Macedonia, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry) przeznaczono w 1998 roku 80 mln DM (56 mln euro). Dystrybucją zajmowały się m.in. narodowe organizacje Czerwonego Krzyża.
Odszkodowanie dla robotników przymusowych
2 sierpnia 2000 roku uchwalono ustawę, w wyniku której utworzono Fundację „Pamięć, Odpowiedzialność, Przyszłość”. Na jej koncie znalazło się 10,1 mld DM (5,16 mld Euro). Głównym zadaniem fundacji było wypłacenie środków przez fundacje partnerskie dla byłych robotników przymusowych (fundacje partnerskie mogły też w uzasadnionych przypadkach wypłacić pieniądze także innym poszkodowanym). Za przyjęcie i sprawdzenie wniosków była odpowiedzialna fundacja partnerska. Wypłaty pieniędzy zakończono 31 grudnia 2006 roku.
1,7 mln osób otrzymało pieniądze ze środków fundacji, z tego 1,66 mln byłych robotników przymusowych (z pieniędzy fundacji robotnicy przymusowi otrzymali 4,37 mld Euro).
Praca w getcie
Wydawało się, że po 2006 roku wszystkie grupy poszkodowanych zostały już objęte świadczeniami finansowymi. Wkrótce okazało się inaczej. Pojawił się problem osób zmuszonych do pracy w gettach, a nie będących robotnikami przymusowymi (osoby te były wykluczone ze świadczeń rentowych czy wypłacanych przez fundacje partnerskie). W związku z tym rząd RFN 1 października 2007 roku wydał regulacje (z późniejszymi nowelizacjami), która uwzględniła tą grupę osób i przewidywała jednorazową wypłatę 2 tys. euro dla każdej.
Podsumowanie wypłat
Od lat 50. XX wieku do 2011 roku RFN wypłaciła ok. 17,3 mld euro. Oczywiście należy traktować tą kwotę jako przybliżoną wielkość. Rewizji będzie wymagać i liczba tytułów wypłat, jak i wyasygnowanych w związku z nimi kwot. Dodatkowy problem stanowi przeliczenie DM na euro (podobnie jak to było w przypadku polskim w przeliczeniu posłużyłem się specjalnym kalkulatorem walut dostępnym w internecie). Z ok. 17,3 mld wypłaconych pieniędzy dla wszystkich państw (poza roszczeniami obywateli niemieckich i bezpaństwowców), Polska uzyskała ok. 2,6 mld euro, co stanowi ok. 15 % całej kwoty.
Po ofiarach Holokaustu, Polacy są na drugim miejscu wśród zagranicznych beneficjentów wypłat.
Szczegółowe zestawienie ilustruje poniższa tabela. Będę wdzięczny za wszelkie komentarze, korekty i uzupełnienia.
Zdjęcie: gra planszowa z 1950 roku pt. „Człowieku, nie denerwuj z się odszkodowaniami! / Mensch, ärgere Dich nicht über die Wiedergutmachung!“, źródło: internet.
Przypisy:
- Zob. „Europa geht der Sprit aus“. Spiegel-Gespräch, „Der Spiegel“, 2018, nr 8, s. 94. ↩
- Ibidem. ↩
- Zob. Entschädigung von NS-Unrecht.Regelungen zur Wiedergutmachung, hrsg. von Bundesministerium der Finanzen Referat für Öffentlichkeitsarbeit, Berlin 2012. ↩
- Szerzej o działalności JCC ↩
- Zob. Krzysztof Ruchniewicz, Pieniądze za wojnę, „blogihistoria“, 29.08.2017. ↩
- Tenże, Wysokość wypłat, „blogihistoria“, 11.09.2017 ↩
