Prokurator i historia

Po historykach amerykańskich¹, którzy wyrazili zaniepokojenie uchwaleniem nowelizacji ustawy o IPN, wypowiedzieli się ich niemieccy koledzy². Nie jest to jednak pierwsze wystąpienie. Już przed czterema laty stowarzyszenie zrzeszające niemieckich badaczy zabrało stanowczy głos w sprawie pojawiających się określeń „polskie obozy koncentracyjne“ i apelowało do członków o większą wrażliwość w tym zakresie³. Obecnie głos niemieckich historyków także nie powinien przejść bez echa.

Kontrowersyjny zapis

Wiele osób zastanawia się nad sensownością uchwalonej nowelizacji ustawy o IPN. Emocje, które ten akt wywołał, są bardzo duże. Pojawiły się na długo przed przegłosowaniem tych „paragrafów pamięci”, nie opadają także po ich przyjęciu⁴. Znamienne, że głosy krytyki nie ograniczyły się jedynie do opozycji, coraz częściej podobnie wypowiadają się niektórzy politycy konserwatywni czy prominentni zwolennicy „dobrej zmiany“⁵.

Z zaniepokojeniem zareagowała także zagranica. Władze Polski plączą się w publicznych uzasadnieniach nagłej konieczności przyjęcia tej ustawy. Także opozycja nie jest tu bez winy. Nie bardzo potrafię wytłumaczyć wstrzymanie się wielu jej posłów od głosowania⁶. Także ich wyjaśnienia nie przekonują, a unikanie podejmowania decyzji rodzi wątpliwości co do sensu zasiadania tych osób w parlamencie.

W ostatnich latach polskim placówkom dyplomatycznym udawało się z sukcesem piętnować używanie błędnych określeń, uwrażliwiać na kontekst historyczny obcokrajowców piszących czy wypowiadających się na tematy związane z okupacją Polski w czasie II wojny światowej. Poczęto dyskutować nad rozmaitymi programami edukacyjnymi. Jest to jednak praca na długie lata, często niezbyt spektakularna. Łatwiej zagrozić sankcjami karnymi, bez zbędnego zresztą kłopotania się o możliwość ich egzekucji.

Protest historyków

Od wielu miesięcy krytycznie do pomysłów polityków karania wypowiedzi dotyczących najnowszej przeszłości odnosili się historycy tak w kraju, jak i zagranicą. Przed czterema laty Stowarzyszenie Historyków Niemieckich, w którym jest niemało osób zajmujących się nazizmem i niemieckimi zbrodniami podczas wojny, zabrało wyraźny głos w sprawie używania fałszywych lub dezorientujących określeń związanych z powstaniem i funkcjonowaniem obozów koncentracyjnych i zagłady w okupowanej Polsce. Dzisiaj organizacja wypowiedziała się w sprawie przyjętej nowelizacji ustawy o IPN⁷.

Tym razem nie chodzi tu już tylko o potępienie używania błędnych określeń, lecz o ogólne zaniepokojenie skutkami wprowadzonej w Polsce ustawy dla wolności nauki i wolności słowa. Warto w spokoju i z uwagą przeczytać ten tekst (zamieszczam go w tłumaczeniu poniżej). Pokazuje on bowiem, jak odbierana jest polska ustawa w kraju, w którym rozliczenie i przepracowanie historii nazizmu i niemieckiego ludobójstwa jest fundamentem debaty społecznej. Na koniec tego wpisu przytoczę tylko ostatni akapit:

Wrażliwe obchodzenie się w przestrzeni publicznej i w nauczaniu historii ze sferą pojęć językowych jest jedyną możliwością przeciwdziałania ich fałszywemu lub niestosownemu stosowaniu. Wolność słowa oznacza także gotowość do wysłuchania poglądów przeciwstawnych. Razem z wolnością nauki i wypracowywaniem historycznych perspektyw należy ona do podstawowych filarów demokracji. Nie istnieją one same z siebie, lecz wciąż musimy się o nie starać⁸.

Protest Stowarzyszenia Niemieckich Historyczek i Historyków (VHD) przeciwko polskiej ustawie o zbrodniach nazistowskich

Stowarzyszenie Niemieckich Historyczek i Historyków widzi radykalne zagrożenie wolności nauki i wolności słowa w uchwalonej w Polsce ustawie, która penalizuje wypowiedzi na temat polskiego udziału w zbrodniach nazistowskich. Jedynie wrażliwe obchodzenie się z językiem w przestrzeni publicznej i rozległa wiedza historyczna są w stanie przeciwdziałać stosowaniu fałszywych pojęć jak „polskie obozy koncentracyjne”.

Rząd polski opublikował przedwczoraj nowelizację ustawy, która za dwa tygodnie wejść ma w życie. Karze ona osoby, które „ publicznie i wbrew faktom przypisują Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie” grzywną pieniężną a nawet pozbawieniem wolności w wymiarze od dwóch do trzech lat. Kara odnosi się do wypowiedzi obywateli polskich i cudzoziemców.

Nowelizacja ustawy nie zawiera wyraźnych przepisów karnych w odniesieniu do stosowania sformułowań „polskie obozy” czy „polskie obozy koncentracyjne”. Z uzasadnienia ustawy wynika jednak jasno, że były one głównym powodem nowelizacji, która wprowadza teraz liczne i nieostre znamiona przestępstwa. Stowarzyszenie Niemieckich Historyczek i Historyków już przed czterema laty wskazało na to, że sformułowania takie jak „polskie obozy koncentracyjne” należy odrzucić jako fałszywe. Sugerują one bowiem nietrafne wyobrażenie o odpowiedzialności za zbrodnie nazistowskie, których winnymi i za które odpowiedzialnymi w pełnym wymiarze czuć się muszą akurat Niemcy. To właśnie niemieckie historyczki i niemieccy historycy są powołani do tego, aby nadal występować z krytyką wypowiedzi, które w sposób bezzasadny relatywizują niemiecką winę za zbrodnie w Polsce.

Przekuta teraz w formę ustawy prawna sankcja za takie wypowiedzi zwraca się jednak przeciwko wolności nauki. „Przedstawiania i oceny faktów historycznych nie można dekretować jako doktryny państwowej i nie wolno instrumentalizować na jej potrzeby wymiaru sprawiedliwości. Należy je natomiast w oparciu o bazę źródłową poddawać ciągle od nowa krytycznym badaniom”, konstatuje Eva Schlotheuber, przewodnicząca VHD. „Polska ustawa prowadzi poza sankcjami prawno-karnymi do zmasowanej publicznej presji na środowisko historyczne w kraju i zagranicą, co ostro potępiamy.” Stowarzyszenie Niemieckich Historyczek i Historyków ponawia z naciskiem swój wcześniejszy apel o nieschodzenie z drogi wolności nauki i wzywa polski rząd do wycofania ustawy.

Wrażliwe obchodzenie się w przestrzeni publicznej i w nauczaniu historii ze sferą pojęć językowych jest jedyną możliwością przeciwdziałania ich fałszywemu lub niestosownemu stosowaniu. Wolność słowa oznacza także gotowość do wysłuchania poglądów przeciwstawnych. Razem z wolnością nauki i wypracowywaniem historycznych perspektyw należy ona do podstawowych filarów demokracji. Nie istnieją one same z siebie, lecz wciąż musimy się o nie starać.

Przypisy:

1. Zob. AHA Condemns Polish Law Criminalizing Public Discussion of Polish Complicity in Nazi War Crimes (February 2018) ↩
2. Zob. VHD spricht sich gegen polnisches Gesetz zu NS-Verbrechen aus (20.02.2018) ↩
3. Zob. VHD lehnt Begrifflichkeiten wie „Polnische Konzentrationslager” als falsch ab / Zrzeszenie Historyków i Historyczek Niemiec odrzuca określenie „polskie obozy koncentracyjne” jako fałszywe (19.01.2018) ↩
4. Zob. przykładowo: Wojciech Szacki, Jeszcze o ustawie, „Polityka“, 20.02.2018; ↩
5. Zob. Jan Olszewski: Ustawa o IPN jest bublem prawnym, „Rzeczpospolita“, 6.02.2018; Nieprecyzyjna i nieskuteczna – Cenckiewicz o nowelizacji ustawy o IPN, „DoRzeczy“, 12.02.2018; „Ustawa o IPN jest zła. Dlaczego nie przekonała pani prezydenta do weta? – Napisałam mu SMS-a“, „gazeta.pl“, 19.02.2018. ↩
6. Zob. A. Abroziak, Piotr Pacewicz, Siedmioro posłów „liberalnej” opozycji głosowało ZA ustawą o IPN. W całym Sejmie tylko pięć głosów przeciw, „oko.press“, 30.01.2018. ↩
7. Zob. VHD spricht sich gegen polnisches Gesetz zu NS-Verbrechen aus (20.02.2018) ↩
8. Ibidem. ↩