Wystawy stałe po kilku latach wymagają bardzo często wprowadzenia pewnych zmian. Nie zawsze chodzi przy tym jedynie o kosmetyczne przeróbki, poprawienie czy uzupełnienie brakujących informacji czy eksponatów. Szybki postęp techniki w ostatnich dekadach, także muzealnej, zmienił upodobania zwiedzających. Tablice z tekstem zastąpiono multimediami. Prezentowany materiał ma silniej oddziaływać na różny zmysły. Nie chodzi tylko o przyswojenie wiadomości, ważną rolę odgrywa obraz, dźwięk czy kolor, które wpływają na uczucia. Nowoczesne wystawy zawierają materiał emocjonalny, który u zwiedzających ma wywołać pożądany efekt. W muzeum Konrada Adenauera, byłego kanclerza RFN, w Rhöndorf można obejrzeć nową wystawę stałą „Konrad Adenauer 1876-1967. Nadreńczyk, Niemiec, Europejczyk”. Znajdziemy na niej wszystkie nowe elementy. Towarzyszy jej starannie wydany katalog1.
Miejsca pamięci
W ostatnich dziesięcioleciach zmienił się krajobraz miejsc pamięci. Początkowo były to miejsca związane z niemieckimi zbrodniami okresu III Rzeszy. Traktowano je jako element reedukacji Niemców, budowania demokracji związanej ze swego rodzaju negatywnymi mitami założycielskimi (nigdy więcej Auschwitz). Po zjednoczeniu Niemiec do tych negatywnych miejsc doszły nowe. Po upadku NRD w miejscach represji komunistycznych powstały nowe instytucje o charakterze komemoratywnym. Historia III Rzeszy była więc uzupełniona o historię drugiej dyktatury niemieckiej, NRD.
Jednak w ostatnich latach coraz bardziej zwraca się uwagę na pozytywne miejsca pamięci, które z perspektywy czasu są dobrą okazją do pokazania złożoności historii Niemiec, ale także zwrócenia uwagi na osiągnięcia naszego zachodniego sąsiada w budowaniu demokracji, wzrostu gospodarczego oraz współpracy w Europie. Przykładem takich miejsc są federalne fundacje poświęcone różnym politykom niemieckim (Politikergedenkstiftungen des Bundes in der Öffentlichkeit)2.
Stiftung Bundeskanzler-Adenauer-Haus
Najstarszą fundacją, której patronuje polityk jest Stiftung Bundeskanzler-Adenauer-Haus. Do jej zadań należy opieka nad domem K. Adenauera, udostępnienie go zwiedzającym i związana z tym zadaniem działalność wystawiennicza i edukacyjna. Prologiem zwiedzania jest wystawa stała. Fundacja posiada również archiwum i dział naukowy. Od wielu lat organizowane są konferencje poświęcone patronowi Fundacji. Wydawane są źródła do biografii K. Adenauera i obszerne tomy pokonferencyjne.
Ważną częścią pracy jest działalność edukacyjna. Na 50-lecie śmierci pierwszego kanclerza RFN, w 2017 roku, przygotowano nową wystawę, którą poświęcono jego biografii. Wykonała je znana niemiecka firma ze Stuttgartu Atelier Brückner. Przed kilku laty oglądałem starą wystawę, było to bardzo tradycyjne ujęcie, nastawione na informowanie i dokumentację, ale też nie pozbawione – tak sądzę – pewnego uroku. W nowej odsłonie wystawy wykorzystano modelowo wiele nowoczesnych elementów, które czynią ją bardzo atrakcyjną, zwłaszcza dla widzów młodszych generacji.
Wystawa
W zamyśle twórców wystawy było ściślejsze połączenie ekspozycji z wnętrzami domu K. Adenauera, który znajduje się powyżej pawilonu wystawowego. Była to trafna decyzja. Zwiedzający potrafi lepiej zrozumieć niektóre elementy wyposażenia, które znajdują się w domu byłego kanclerza. Wystawę o powierzchni ok. 500 m2 rozlokowano na czterech poziomach. Każdy z nich odpowiada kolejnemu etapowi w życiu polityka.
Wprowadzeniem do jego biografii są wielkoformatowe zdjęcia z różnych miejsc jego pracy i aktywności. Prologiem do wystawy jest ukazanie pochodzenia i relacji rodzinnych. Wykorzystano tu, podobnie jak w pozostałych częściach, interesujące świadectwa rodzinne, ale także z inne dokumenty z epoki. Fascynujące w biografii tego kanclerza jest to, że na jego przykładzie można omówić cztery epoki w dziejach Niemiec, od cesarstwa, republiki weimarskiej i III Rzeszy po pierwsze dziesięciolecia powojennych podzielonych Niemiec.
Nadburmistrz Kolonii
Właściwą część wystawy stanowi ukazanie Adenauera jako liczącego się, a wreszcie centralnego polityka. Najpierw zatem jako nadburmistrza Kolonii, w okresie III Rzeszy jako wewnętrznego emigranta, wreszcie po strasznej klęsce i podziale Niemiec jako kanclerza-budowniczego państwa zachodnioniemieckiego. W czasie rządów Adenauera Kolonia przeżywała ogromny rozwój. Tworzono nowe instytucje pożytku publicznego (Uniwersytet Koloński obchodzi w tym roku 100 rocznicę istnienia), powstał port, stadion i inne tereny rekreacyjne. W mieście odbywały się międzynarodowe targi.
Pod koniec rządów Adenauera powstały zakłady Forda. Ta część jest pokazana w stonowanych kolorach. W okresie kolońskim miały miejsce także ważne wydarzenia prywatne. Pokazano je na wystawie w sposób bardzo taktowny. Po śmierci pierwszej żony, Emmy Weyer, Adenauer żeni się po raz drugi, z Gussi Zinsser. Z pierwszego małżeństwa pochodziło troje dzieci, z drugiego czworo. Bycie ojcem było dla niego bardzo ważne.
III Rzesza
Przejęcie władzy przez nazistów w Niemczech zakończyło pierwszy etap kariery publicznej K. Adenauera. Dla katolickiego polityka komunalnego nowy reżym był nie do przyjęcia. Ta część wystawy ukazana jest w ciemnych kolorach. Następują lata wielkiej niepewności. Z dnia na dzień Adenauer stracił wszystko: wyjątkową pozycję w rodzinnym mieście, wpływy, stabilizację majątkową, ważną w przypadku posiadania licznej rodziny. Zmuszony był w pierwszych latach do zmiany miejsca zamieszkania z powodu grożących mu represji. Korzystał z gościny klasztoru w Maria Laach, musiał rozłączyć się z rodziną. Usunięty ze stanowiska przed końcem kadencji, procesował się z miastem Kolonia, które zajęło jego konto bankowe, zarekwirowało willę.
Pewna stabilizacja następuje dopiero w drugiej połowie lat 30. W Rhöndorf, miasteczku oddalonym o ok. 15 km od Bonn, znalazł działkę i zbudował dom, m. in. z uzyskanego w sądzie odszkodowania. Po latach tułaczki rodzina Adenauera znów mogła być razem. Czas wolny poświęcał Adenauer na kontynuowanie swojej pasji, ogrodnictwa i wynalazków (wiele przykładów konkretnych rozwiązań znajduje się na wystawie).
Po nieudanym zamachu na Hitlera w lipcu 1944 r. III Rzesza przypomniała sobie o jego istnieniu i aresztowała 66-letniego byłego polityka, niezwiązanego z organizacjami spiskowymi. Przebywał kilka tygodni m.in. w obozie koncentracyjnym w Brauweiler. Spotkał się tam z polskimi jeńcami (niestety, ten wątek nie znalazł się na wystawie). Do obozu trafiła także żona Adenauera, Gussie. W wyniku załamania nerwowego próbowała popełnić samobójstwo. Uratowano ją w ostatnim momencie. Jednak zmarła po kilku latach, do czego przyczyniły się także skutki pobytu w obozie.
Pierwszy kanclerz
Upadek reżymu Hitlera oznaczał dla Adenauera nie tylko koniec osobistego zagrożenia, ale i koniec wymuszonej emerytury. Powrócił na scenę polityczną w sposób niemalże spektakularny, najpierw jako nadburmistrz Kolonii, potem pierwszy kanclerz RFN. Widz przechodzi do jasnego pomieszczenia. Główna uwaga autorów wystawy została poświęcona osiągnięciom Adenauera w okresie kanclerskim, tak w przypadku polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej.
Ważnym motywem dyplomacji była polityka europejska oraz pojednanie z Izraelem i Francją. Autorzy pokazali też zmiany społeczne, jakie zaszły w RFN w latach 50. i na początku lat 60. Niemcy po latach „zaciskania pasa”, trudu odbudowy mogli żyć na wyższym poziomie, wzrosła sprzedaż towarów konsumpcyjnych, pojawiły się zagraniczne wakacje. Jednak nie tylko o cudzie gospodarczym tu mowa. Był to także okres gorących debat, i w Bundestagu, i w przestrzeni publicznej. Autorom wystawy udało się trafnie wskazać także i na ten aspekt. Zwiedzający może zasiąść w jednym z krzeseł do Bundestagu i śledzić ówczesne dyskusje.
Próba bilansu
Ostatnią część wystawy stanowi próba podsumowania rządów Adenauera i pamięć o nim. To zestawienie bardzo mi się spodobało. Autorzy nie poprzestali na pokazaniu życia Adenauera po ustąpieniu z urzędu, zwrócili też uwagę na postrzeganie go przez współczesnych, ale także i pamięć o nim dzisiaj z perspektywy ponad półwiecza. Istnieje nie tylko samolot jego imienia, niezliczona ilość ulic czy pomników. Adenauer był także wykorzystywany przez kulturę masową.
Każdy z 25 głównych wątków tematycznych wystawy powiązany jest z wybranym głównym eksponatem wraz z krótkim tekstem wyjaśniającym. Na wystawie wykorzystano 500 zdjęć, faksymile dokumentów czy innych eksponatów. Do dyspozycji zwiedzających są również panele multimedialne. Treści wystawy są zróżnicowane pod względem wieku potencjalnych odbiorców, co pozwala przeprowadzać np. zajęcia szkolne. Dobrym przewodnikiem po wystawie i pracy Stiftung Bundeskanzler Adenauer Haus jest także starannie przygotowany katalog.
Kolory
Ważna rolę na wystawie pełnią kolory. Określają one różne płaszczyzny opowieści. Tłu historycznemu, życiu prywatnemu i politycznemu poświęcono osobne kolory. Są to antracyt, szary i biały. Kolory te w celu zaakcentowania niektórych części zmieszano z kolorem żółto-złotym, czerwonym i brązowo-złotym. Ten melanż wiedzie odbiorcę ku kolorom czarnym, czerwonym i złotym, barwom niemieckiej demokracji.
Moje wrażenia z wystawy potwierdzają założenia jej autorów:
(…) Zadaniem (wystawy) jest dostarczenie z pomocą opowieści informacji, stworzenie przestrzeni do refleksji i dyskusji oraz zachęcenie do formułowania własnego zdania. W ten sposób każdy z odwiedzających stworzy swój własny obraz Adenauera, pozna w sposób indywidualny historyczną osobowość, a może nawet na nowo ją odkryje. To sprawia, że pamięć staje się procesem dynamicznym. On zaś utrzymuje żywą pamięć o Konradzie Adenauerze.
Przypisy:
- Zob. Konrad Adenauer. Der Kanzler aus Rhöndorf, Stiftung Bundeskanzler Adenauer Haus (Hrsg.), Darmstadt 2018. ↩︎
- Istnieje pięć federalnych fundacji, które poświęcone są niemieckim politykom. Są to (w kolejności powstawania) Stiftung Bundeskanzler-Adenauer-Haus (1978), Reichspräsident-Friedrich-Ebert-Gedenkstätte (1986), Bundeskanzler-Willy-Brandt-Stiftung (1994), Stiftung Bundespräsident-Theodor-Heuss-Haus (1994), Otto-von-Bismarck-Stiftung (1996), Bundeskanzler-Helmut-Schmidt-Stiftung (2017) ↩︎
