Jednych denerwuje, inni przyjmują ją z aplauzem. Jedni wolą o niej zapomnieć, inni wychwalają jej ogólną dostępność. Kilka miesięcy temu w Słubicach odsłonięto pierwszy na świecie pomnik Wikipedii, globalnej encyklopedii tworzonej przez rzeszę bezimiennych autorów-wolontariuszy. W tym roku projekt, bez którego wielu nie może się obejść, ma swe 15-lecie.
Pomysł był prosty. Jimmy Wales i Larry Sanger postanowili stworzyć nowy instrument porządkowania i upowszechniania wiedzy, który byłby dostępny w internecie dla każdego. Tradycyjne, wielotomowe wydawnictwa encyklopedyczne rozczarowywały, nie nadążały za szybko zmieniającym się światem i postępem w badaniach. Pod koniec lat 90. XX wieku rozpoczęła się rewolucja informatyczna, która błyskawicznie zmieniła również warunki pozyskiwania informacji.
Nowa encyklopedia miała powstawać siłami społecznymi, bez honorariów, struktur czy tytułów naukowych. Pomysłodawcy powoływali się na teorię Jamesa Surowieckiego, która mówiła o „mądrości wszystkich“. By ona zaistniała, musiały być spełnione – zdaniem Surowieckiego – cztery warunki. Były to: 1. różnorodność, 2. niezależność, 3. decentralizacja i 4. koncentracja.
W pierwszym przypadku chodziło o różnorodność uczestników: mężczyzn, kobiet, starych, młodych, różnych narodowości, charakterów i predyspozycji. Tylko w ten sposób można uniknąć myślenia w kategoriach grupy, zachować niezależne zdanie, proponować różne rozwiązania itd. Reprezentowanie niezależnego zdania jest drugim ważnym warunkiem. Otwiera ono drogę do powstania kolektywnej inteligencji. Jej przeciwieństwem jest zachowanie stadne, które lemingom każe spadać w przepaść, gdyż krok w nią czynią także inne osobniki.
Decentralizacja łączy się z pierwszym i drugim warunkiem. Prowadzi w zasadzie do specjalizacji, różnych doświadczeń i punktów widzenia. Wspiera także wykształcanie się niezależnego zdania. Tu pojawia się jednak znaczący problem. Nie wszystkie informacje, którymi dysponują jedni, są dostępne automatycznie innym.
Ten punkt widzenia można streścić w zdaniu: „Gdyby Y wiedział, co X wie“. Potrzebne więc jest spełnienie czwartego warunku. Tylko wtedy gdy wszyscy uczestnicy wiedzą wszystko, wszyscy będą inteligentni. Klasycznym przypadkiem tego sposobu postępowania jest przyznawanie nagród.
Surowiecki idzie w swych rozważaniach krok dalej i pyta, dla jakich zadań – po wcześniejszym spełnieniu wymienionych warunków – mądrość wielu jest przydatna. Widzi trzy rozwiązania: problemy kognitywne, problemy koordynacyjne i problemy związane ze współpracą.
W pierwszym przypadku są to zadania, na które można uzyskać jednoznaczną odpowiedź, choć nie zawsze jest ona satysfakcjonująca. W drugim przypadku szuka się odpowiedzi, jak uczestnicy mogą skoordynować swoje zachowanie. Ostatni z wymienionych dotyczy współpracy w szerokim zakresie.
Powodzenie pomysłu Walesa i Sangera przeszło ich oczekiwania. Projekt wystartował 15 stycznia 2001 r., zaraz pojawiły się narodowe edycje. Polska ruszyła kilka miesięcy później, 26 września 2001 r.
Wikipedia spotkała się z ogromnym zainteresowaniem na całym świecie. Powstały miliony tekstów na różne tematy w prawie 300 językach. Polscy autorzy należą do czołówki (ponad 1,2 mln haseł). Z biegiem czasu wikipedia stała się ulubionym źródłem informacji internautów, zwłaszcza uczniów i studentów.
Od początku swego istnienia projekt budził jednak spore kontrowersje. Przekreślał dorobek generacji encyklopedystów, spowodował upadek lub poważny kryzys dotychczasowych wydawnictw encyklopedycznych. Powszechna dostępność Wikipedii oraz brak możliwości stałego i szybkiego aktualizowania informacji zmusiła m.in. wydawnictwo Brockhaus do zaprzestania wydawania wielotomowej encyklopedii, od niepamiętnych czasów jednego podstawowych źródeł informacji.
Ponieważ Wikipedia jest tworzona społecznie, hasła nieraz odzwierciedlają preferencje polityczne ich autorów, a zawartość haseł nie zawsze spełnia rygory naukowości.
Krytyczne uwagi pod adresem projektu skłoniły niektóre uczelnie do zakazania studentom przywoływania Wikipedii jako źródła informacji. Do informacji zawartych w hasłach należy podchodzić z dużą ostrożnością. Jednak istnienie tego projektu, szeroka dla niego akceptacja ze strony codziennych, zwykłych użytkowników jest faktem. Potrzeba istnienia takiej skarbnicy wiedzy jest oczywista, pozostaje więc doskonalić jej zawartość.
Również dla historyków – przy wszystkich zastrzeżeniach – wikipedia może być źródłem pozyskania pierwszych ogólnych informacji, ale także materiałem do badań. Co i jak z materii historycznej zostało w niej zawarte? W jaki sposób stworzono hasła, na podstawie czego (recepcja historiografii)? Jaka jest korelacja między pojawianiem się haseł a tendencjami public history? I wiele innych pytań…
Słubicki pomnik, zlokalizowany na polsko-niemieckiej granicy jest hołdem złożonym inicjatywie społecznej, dążeniu do wiedzy ponad granicami i nieskrępowanemu szukaniu wyjaśnień. Nawet jeśli na tej drodze zdarzają się potknięcia, nie brak w niej dziur, to i tak pozostaje emanacją demokratycznej republiki nie tylko uczonych, ale i wszystkich poszukujących wiedzy.
W sposób symboliczny oddał to autor pomnika, ormiański artysta, Mihran Hakobyan. Na stercie książek umieścił cztery postacie, dwie kobiety i dwóch mężczyzn, którzy trzymają na podniesionych w górę ramionach niedokończony ziemski globus. Na postumencie widnieje poniższy napis:
Społeczeństwo Słubic pragnie pomnikiem tym oddać hołd tysiącom anonimowych redaktorów na świecie, dzięki których bezinteresownej pracy powstaje „Wikipedia“, największy projekt współtworzony przez ludzi ponad granicami politycznymi, religijnymi i kulturowymi. W roku odsłonięcia pomnika Wikipedia była dostępna w ponad 280 językach oraz zawierała w sumie ok. 30 milionów haseł. Fundatorzy pomnika są przekonani, że społeczeństwo wiedzy, którego jednym z filarów jest Wikipedia, będzie w stanie zagwarantować zrównoważony rozwój cywilizacji, sprawiedliwość społeczną i pokój między narodami (22.10.2014)
Zob.
Erwin Bendyk, Wikipedia ma 15 lat. Szalony projekt, który całkowicie zmienił reguły gry, „Polityka“, 15.01.2016.
James Surowiecki, The Wisdom of Crowds, New York 2005.
Słyszałem świetny pomysł a propos, który podobno został już gdzieś nawet wprowadzony w życie: studentom w ramach pisania licencjatu daje się słabo opracowane hasła z Wikipedii do poprawienia (opracowania na nowo) tak, żeby stały się jednocześnie pełnoprawnymi licencjatami przygotowanymi pod okiem promotora i użytecznymi hasłami Wikipedii. Popularyzacja, podnoszenie jakości tego narzędzia, danie poczucia celowości pisania licencjatu i zapobieżenie ryzyku, że ktoś zacznie w swojej pracy cytować Wikipedię. Ten dość ostry pogląd naukowców na Wikipedię może też załagodzić fakt, że od lat jest bogatym źródłem wskazówek bibliograficznych. Wszystkie większe hasła mają całkiem bogatą zakładkę „bibliografia”. Do tego dochodzą kwestie dyskusji o hasłach i możliwości przejrzenia wszelkich dotychczasowych zmian wprowadzanych w haśle – to całkiem skuteczne metody kontroli jakości. Choć ostatnio przeczytałem tam, iż pewien siedemnastowieczny pisarz trenował crossfit.