Do księgarni niemieckich w tych tygodniach trafiła monumentalna encyklopedia poświęcona gettom w czasie Holokaustu (Enzyklopädie der Ghettos während des Holocaust). Ukazała się z znanej oficynie wydawniczej Wallstein-Verlag. Jej wydawcami są pracownicy Międzynarodowego Instytutu Badań nad Holokaustem Yad Vashem, Guy Miron i Shlomit Shulhani. W dwóch opasłych tomach formatu A4 (w sumie 1091 stron) zamieszczono ponad 1100 haseł. Teksty – gdzie to było możliwe i potrzebne – zaopatrzono w zdjęcia, mapy. Encyklopedię poprzedzają trzy artykuły, które stanowią bardzo dobry wstęp, pozwalają zapoznać się z pojęciem „getto“, podstawą źródłową, stanem badań, głównymi wątkami dyskusji oraz dokumentacją wizualną. Encyklopedia ta jest – jak się wydaje – najbardziej obszernym wydawnictwem poświęconym gettom. Stanowić będzie niezbędną pomoc w poznaniu tej trudnej i złożonej problematyki. Podsumowuje stan wiedzy i może być punktem wyjścia do kolejnych badań i dyskusji. Być może znajdzie się instytucja i/lub wydawnictwo w Polsce, które zechce podjąć się trudu wydania tego monumentalnego dzieła.
Prace nad przygotowaniem dwutomowej encyklopedii poświęconej gettom w czasie Holokaustu trwały długie lata i angażowały wiele osób. Pomysłodawcą był Międzynarodowy Instytut Badań nad Holokaustem w Yad Vashem. Encyklopedia zawiera ponad 1100 haseł o gettach, które powstały w Europie w okresie Holokaustu. Artykuły zamieszczono w układzie alfabetycznym. Świadomie zrezygnowano z układu geograficznego czy według państw.
W czasie II wojny światowej miejscowości, w których istniały getta, często zmieniały swą nazwę, także granice państw i jednostek administracyjnych ulegały zmianom. Miejscowości ułożono według nazw, które funkcjonowały w danych państwach przed 1939 r. Każdą z nich opatrzono w krótkie informacje. Przykładowo: „Brzeziny, miasto powiatowe, okręg Łódź, Polska, w czasie wojny: Kraj Warty”. Dodatkowo podano współrzędne geograficzne. Jeśli nazwa miejscowości funkcjonowała w różnych wersjach, podano wszystkie używane.
Hasła w encyklopedii poprzedzono trzema obszernymi artykułami. Stanowią one bardzo dobre wprowadzenie do zawartości wydawnictwa. Autorem pierwszego jest dyrektor Instytutu Badań nad Holokaustem prof. Dan Michman. Zajął się pojęciem getta, przedstawił główny stan badań oraz przebieg dyskusji nad funkcjonowaniem gett w kontekście antyżydowskiej polityki nazistów. Jego zdaniem getta nie były jednorodnym zjawiskiem. Na przestrzeni stuleci pojęcie getta przechodziło liczne metamorfozy. Wskazał różne formy występowania tego pojęcia:
1. Getto jako część wydzielonej dzielnicy, która czasami była oddzielona murem i w średniowieczu czy w okresie nowożytnym została wydzielona z powodów religijnych w celu izolacji żydowskich “innych“;
2. Getto jako określenie przeludnionej żydowskiej dzielnicy w Europie Wschodniej, używane w odniesieniu do polskich Żydów w XIX w i pierwszej połowie XX w.;
3. Gettoizacja jako pojęcie abstrakcyjne dotyczące świadomej izolacji Żydów od reszty społeczeństwa poprzez normy społeczne czy prawne;
4. Gettoizacja jako określenie określonej strategii ograniczenia Żydów w Europie Wschodniej, tzw. Żydów wschodnich do określonych dzielnic, i umieszczenia tych Żydów, którzy opuścili swe miejsca, z powrotem w tych dzielnicach („naturalna przestrzeń życiowa“). Ta forma gettoizacji, jak podkreśla autor, była formą przejściową, lokalnym działaniem, które należało podjąć w oczekiwaniu na „rozwiązanie problemu żydowskiego“;
5. Getto jako tymczasowa forma rozmieszczenia ograniczonej liczby Żydów, których przewidziano np. do pracy przymusowej. Ta forma getta mogła mieć formę otwartą lub zamkniętą. Głównym celem było jednak ograniczenie swobody poruszania się;
6. Getto jako stacja przejściowa do „ostatecznego rozwiązania“ (Endlösung), w praktyce obóz zbiorczy lub przejściowy (jak np. getta w Terezinie, Salonikach czy na Węgrzech). Autor jest świadom, że nie wszystkie miejscowości, które znalazły się w encyklopedii, były określane jako getta. Można było znaleźć także takie określenia, jak dzielnica żydowska „Judenviertel“, żydowska dzielnica mieszkaniowa („Jüdischer Wohnbezirk“), ulica żydowska („jüdische Straße“), osiedle („Siedlung“), punkt zbiorczy („Sammelpunkt“) i in.
Autorami drugiego tekstu wstępnego są wydawcy encyklopedii, Guy Miron i Shlomit Shulhani. Zaproponowali definicję getta, zwrócili uwagę jego cechy, porównali getta z obozami i wykazali specyfikę regionalną. Getto definiują jako dowolną część istniejącego wcześniej osiedla znajdującego się w okupowanym przez nazistów kraju, w którym Żydzi byli przymusowo przetrzymywani minimum kilka tygodni. Taki sposób definiowania różni znacznie getta od obozów (pracy, koncentracyjnych czy zagłady). Obozy funkcjonowały niezależnie od życia codziennego w miastach, istnienie gett było częścią miast, bezpośrednio były związane z ich funkcjonowaniem.
Materiałom ilustracyjnym poświęcony jest trzeci tekst wstępny. Jego autorką jest pracownik działu fotograficznego Muzeum w Yad Vashem, Nina Springer-Aharoni. Szczególną uwagę poświęciła zdjęciom z gett jako historycznym dokumentom. Autorka stwierdziła, że do połowy lat 80. XX wieku zdjęcia w badaniach nie ogrywały większej roli. Dzisiaj sytuacja się zmieniła. Zdjęcia i inne materiały audiowizualne (filmy, nagrane relacje świadków i in.) są integralną częścią badań nad Holokaustem. Skoncentrowała się na trzech aspektach: opisie źródeł, pochodzeniu zdjęć oraz problemach metodologicznych związanych z ich wykorzystywaniem.
Springer-Aharoni zachęca do dużej ostrożności. Podkreśla, że należy zwrócić uwagę na szczegóły, w jakich okolicznościach powstało zdjęcie, uwzględnić perspektywę fotografa. Kryterium wyboru zdjęć do encyklopedii były słowa Waltera Benjamina, jednego z teoretyków fotografii, który twierdził, że tylko opisane zdjęcia posiadają sens. Autorka ma świadomość, że jedną z największych trudności jest identyfikacja i weryfikacja zdjęć. W przeszłości zdarzało się (i nadal się zdarza), że wiele zdjęć było fałszywie opisywanych. Podaje liczne przykłady. Podobnie jest z weryfikacją. Do analizy tego typu źródeł trzeba włączyć różne dodatkowe materiały. Dużą pomocą w identyfikacji zdjęć służy internet.
Większość fotografii w encyklopedii pochodzi ze zbiorów Archiwum w Yad Vashem. Wykorzystano też zdjęcia ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Ciekawe rozważania autorka poświęca różnym typom zdjęć z podziałem na ich twórców. Dużo zdjęć pochodzi ze zbiorów niemieckich, ważne są też żydowskie świadectwa. W tym zestawieniu różnych instytucji i osób wykonujących zdjęcia zabrakło mi polskich fotografów. Czyżby żaden z nich nie wykonywał zdjęć z gett na ziemiach polskich? Informacje autorki potwierdza publikacja Janiny Struck „Holokaust na fotografiach“, która ukazała się kilka lat temu. Nie wymienia ona żadnego polskiego fotografa, którego zdjęcia na ten temat byśmy znali. Można zadać sobie pytanie, dlaczego tak się stało? Czy tylko brak materiałów fotograficznych był tu przeszkodą?
Swoje ciekawe rozważania Springer-Aharoni kończy uwagami poświęconymi etyce wykorzystania zdjęć. W większości są to zdjęcia wykonane przez sprawców. Zrobiono je w znacznej mierze w celach propagandowych. Korzystanie z nich wymaga zestawienia z innymi źródłami, ukazania ich w szerszym kontekście. Jednak często są to jedyne materiały wizualne, jakie się zachowały.
Dzisiaj, wiele lat po tych wydarzeniach – pisze – nie można już zrekonstruować obrazów i tła do dźwięku gett, i miast, jak również ich nieobecnych żydowskich mieszkańców. Z niewielu gett zachowały się fotografie. Przekazują one nam jedyny obraz tych ludzi, miejsc i wydarzeń.
Same hasła składają się z kilku części: opisu lokalizacji, historii żydowskiej społeczności, powstania, funkcjonowania i zagłady getta. Do encyklopedii dołączono załączniki oraz słownik pojęć i organizacji, które wymieniono w tekstach artykułów. Pierwszy załącznik to wykaz tzw. „domów żydowskich w Niemczech“ (Judenhäuser in Deutschland), drugi to lista 180 miejscowości, które w dokumentach rumuńskich były nazywane gettami lub obozami. Obecny stan badań nie pozwolił na napisanie odnoszących się do nich haseł.
Die Yad Vashem Enzyklopädie des Ghettos während des Holocaust, hrsg. von Guy Miron, Shlomit Shulhani, Bd. 1-2, Göttingen: Wallstein Verlag, ss. 1091.
