Reparacje / odszkodowania. Kolejna odsłona

W ostatnich dniach relacjonowano w mediach¹ naukową konferencję na temat niemieckich reparacji / odszkodowań dla Polski po 1945 r., która odbyła się w Warszawie 6 września². Nie uczestniczyłem w niej, więc nie będę komentować medialnych doniesień (być może wkrótce w necie będzie udostępniony zapis prowadzonych dyskusji). Chcę natomiast podzielić się jednym z dokumentów, który ostatnio znalazłem. Rzuca on ciekawe światło na stosunek kanclerza RFN, Helmuta Kohla do reparacji / odszkodowań na kilka miesięcy przez zjednoczeniem Niemiec. Dotąd, o ile wiem, wątek podniesiony przez niemieckiego przywódcę nie pojawił się, a warto go przybliżyć.

Problem reparacji / odszkodowań

Sprawa niemieckich reparacji / odszkodowań nie jest nowa. Zrealizowano już kilka dużych projektów badawczych, odbyło się wiele międzynarodowych konferencji. Warto zaznaczyć, że uczestniczyli w nich zawsze polscy historycy, którzy prowadzą na ten temat badania archiwalne³.

Czy w tej sprawie powiedziano już wszystko? Czy są jeszcze jakieś obszary, które czekają na zbadanie? Są to pytania, które nurtują nie tylko mnie od dłuższego czasu. Kilka tygodni temu miałem okazję brać udział w audycji radiowej poświęconej problemowi wypłaty odszkodowań dla dzieci, które zostały poddane germanizacji. Do dzisiaj jest to sprawa, która nie znalazła odpowiedniego rozwiązania. W trakcie przygotowań do audycji sięgnąłem do do różnych publikacji, od źródłowych do sekundarnych. Moją uwagę zwróciły protokoły posiedzeń zarządu CDU wydane w 2012 r. Wprawdzie nie znalazłem tam nic, co mogłoby się przydać w owej audycji, jednak trafiłem na ciekawą wypowiedź kanclerza RFN w sprawie reparacji / odszkodowań. Pochodzi ona z marca 1990 roku.

Odpowiedzialność państwa polskiego

W czasie posiedzenia zarządu CDU 19 marca 1990 r. kanclerz Kohl nawiązał do negocjacji traktatu dwa plus cztery (poprzedzający zjednoczenie Niemiec) i stwierdził, że

(…) temat (kwestia reparacji – Krzysztof Ruchniewicz) nie został przeze mnie wymyślony, nie chodzi też w pierwszej kolejności o kwotę zadośćuczynienia ofiarom obozów koncentracyjnych, mimo iż są to jednoznacznie prawno-międzynarodowe reparacje. W przypadku sposobu postępowania Polski ubolewam, że polski rząd nie rozmawiał z nami i ze mną, zanim zgłosił swe propozycje publicznie. To nie odpowiadało sposobowi, w jaki pożegnaliśmy się w Warszawie. Jest to gorzka sprawa dla poszkodowanych. Pomyślcie o 25-latku, który przeżył Auschwitz. Ma dzisiaj 70 lat i nie otrzymał żadnego odszkodowania, gdyż polski rząd i chciwy reżym zagarnął wypłacone pieniądze (podkr. Krzysztof Ruchniewicz), trzeba wyrazić to raz i w sposób drastyczny. Dla nas jest to gorzka sytuacja – konkludował H. Kohl –, stać osobiście naprzeciwko ofiary. Przeżyłem to w Warszawie. Z tych też powodów nie odrzuciłem pomysłu uregulowania (tej sprawy) w skromnym zakresie poza dotychczasowymi rozwiązaniami“⁴.

Kanclerz podjął ciekawy wątek, który pomijany jest w obecnej debacie. Gdy się słucha wypowiedzi ofiar, widoczne w nich jest przekonanie, że od Niemiec otrzymały one niewiele lub zgoła nic. O kwestii wysokości wypłat pisałem już niejednokrotnie, nie ma więc potrzeby tego przypominać⁵.

Pytania, pytania

Co stało się jednak dokładnie z pieniędzmi wypłaconymi przez RFN rządowi PRL w latach 60.-70. XX wieku? Dlaczego do dzisiaj w świadomości społecznej (ale także badaczy) nie pojawiają się wątpliwości co do tego, jaka była praktyka wypłat stosowana przez polskie władze? Czy faktycznie pieniądze wypłacone przed 1989 r. trafiły do poszkodowanych tylko w małej części? W moich badaniach mogłem tylko częściowo odpowiedzieć na te pytania⁶. By uzyskać pełny obraz, trzeba przeprowadzić żmudne prace archiwalnych. Bez pełnego wszakże wyjaśnienia roli i postępowania państwa polskiego przed 1989 r. w tym zakresie, trudno będzie formułować podsumowujące wnioski.

Przypisy:

1. Zob. przykładowo: Jędrzej Bielecki, Polska–Niemcy: Reparacje przestają być tabu, „Rzeczpospolita“, 5.09.2018; Odszkodowania od Niemiec za II wojnę światową, „radioszczcin“, 6.09.2018;tenże, Reparacje wojenne od Niemiec: RFN dała jałmużnę, „Rzeczpospolita“, 7.09.2018; ↩︎
2. Zob. program konferencji:Sprawa odszkodowań za II wojnę światową i stosunki polsko-niemieckie(ostatnia odsłona 9.09.2018). ↩︎
3. Hans Günter Hockerts, Claudia Moisel u. Tobias Winstel (Hrsg.), Grenzen der Wiedergutmachung. Die Entschädigung für NS-Verfolgte in West- und Osteuropa 1945-2000, Göttingen 2006; Die Entschädigung von NS-Zwangsarbeit am Anfang des 21. Jahrhunderts. Die Stiftung „Erinnerung, Verantwortung und Zukunft” und ihre Partnerorganisationen (zus. mit José Brunner, Krzysztof Ruchniewicz und Philipp Ther), 4 Bände, (Wallstein) Göttingen 2012. ↩︎
4. Zob. Helmut Kohl, Berichte zur Lage 1989-1998. Der Kanzler und Parteivorsitzende im Bundesvorstand der CDU Deutschlands, bearb. von Günter Buchstab und Hans-Otto Kleinmann, Düsseldorf 2012, s. 116-117. ↩︎
5. Ostatnio (wraz z Constantinem Goschlerem), Polski i niemiecki historyk podliczają niemieckie odszkodowania za drugą wojnę światową, „Gazeta Wyborcza“, 15.03.2018 (tekst artykułu ukazał się po niemiecku we Frankfurter Allgemeine Zeitung) ↩︎
6. Zob. Krzysztof Ruchniewicz, Polskie zabiegi o odszkodowania niemieckie w latach 1944/45–1975, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007. ↩︎