Działania Armii Krajowej w III Rzeszy są nadal mało znane. Jednym z tematów, który mnie ostatnio zainteresował, to spotkanie w obozie przejściowym na terenie targów w Köln-Deutz Konrada Adenauera z polskimi więźniami. Po wielu latach, w 1959 r., kanclerz wrócił wspomnieniami do tego dnia. Co wiemy bliżej na ten temat? Jak znaleźli się ci Polacy w obozie?
Działania Armii Krajowej (AK) w Rzeszy
Armia Krajowa zasięgiem swych działań obejmowała nie tylko ziemie okupowane, ale i terytorium III Rzeszy, w tym Zagłębie Ruhry. Członków rekrutowano wśród przetrzymywanych tu jeńców wojennych i robotników przymusowych, zatrudnionych w wielu zakładach. Konspiratorzy zbierali informacje wywiadowcze, dokonywali aktów sabotażu. Niemieckie urzędy szybko określiły AK jako „zdecydowanie niebezpieczną”.
Za jeden z dużych sukcesów Gestapo uznało aresztowanie na dworcu w Kolonii 20 kwietnia 1944 r. Edmunda Ulińskiego (ps. Konrad Baumgart), kuriera AK. Poddano go ciężkiemu śledztwu. Przy zatrzymanym gestapo znalazło listy z nazwiskami, co miało fatalne skutki dla konspiratorów. Po krótkim pobycie w obozie w Köln-Deutz 17 września Ulińskiego przewieziono do KZ Buchenwald (przeżył wojnę i wyemigrował do Kanady).
Fala masowych aresztowań
Pozyskane w czasie przeszukania Ulińskiego nazwiska użyto do rozbicia polskiej siatki ruchu oporu. Gestapo kolońskie utworzyło specjalną jednostkę (Sonderkommando). Na jej czele postawiono komisarza Kurta Bethke’go. Jednostka stacjonowała w więzieniu w Brauweiler.
Rozpoczęto akcję masowych aresztowań. Więźniów poddawano nieludzkim przesłuchaniom. W ten sposób wymuszano kolejne nazwiska i adresy.
Od 20 kwietnia do połowy sierpnia 1944 roku aresztowano 277 polskich robotników przymusowych i jeńców wojennych (oficerów i podoficerów) z 60 miejscowości Rzeszy. Przewieziono ich do Brauweiler. Wśród aresztowanych było 111 podoficerów WP, a także sześć kobiet. Śledczy zarzucali wszystkim działalność podziemną, jednak wśród aresztowanych nie było zbyt wielu aktywnych członków AK.
W sierpniu i wrześniu 1944 roku przewieziono zatrzymanych Polaków do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie. Najpierw jednak trafili do obozu przejściowego mieszczącego się na terenie targów w Köln-Deutz. Wraz z polskimi jeńcami do obozu trafił w tym czasie były nadburmistrz Kolonii, Konrad Adenauer. Zatrzymano go w wyniku fali aresztowań w całych Niemczech po nieudanym zamachu na wodza III Rzeszy z 20 lipca 1944 r. (Aktion Gewitter).
K. Adenauer a polscy więźniowie w Köln-Deutz
Po aresztowaniu Adenauera 22 sierpnia 1944 r. przewieziono go początkowo do więzienia gestapo w Kolonii (EL-DE-Haus). Dzień później umieszczono go w obozie na terenie targów w Köln-Deutz. Warunki panujące w obozie umożliwiały kontaktowanie się więźniów między sobą. Sami organizowali życie obozowe. Kapo był Eugen Zander, ogrodnik miejski z Kolonii, komunista. Jego pomysłem była organizacja wieczoru tanecznego, na którym więźniowie przedstawiali swoje narodowe tańce.
Wieczór zakończył się koncertem – wspominał Adenauer, w czasie którego szczególnie Polacy wyróżnili się wspaniałą grą na skrzypcach.
W przemówieniu radiowym Adenauera w przeddzień 20 rocznicy wybuchu II wojny światowej tak wspomniał m.in. pobyt w obozie i spotkanie z Polakami:
Znana jest relacja o tym wydarzeniu jednego z polskich więźniów. W artykule poświęconym konspiracyjnym działaniom polskich jeńców wojennych w czasie II wojny światowej Mirosław Zawodny wspominał:
Adenauer przyjął delegację polskich jeńców i życzył im szybkiego powrotu do Polski. Był pod wrażeniem ich wspaniałego solidarnego zachowania.
Znaki zapytania
Nie było to pierwsze spotkanie K. Adenauera z Polakami. W latach 20. XX wieku jako nadburmistrz Kolonii utrzymywał ożywione kontakty z polskim konsulatem. Czy możliwe jest poznanie jeszcze jakichś szczegółów pobytu przyszłego kanclerza i polskich więźniów w kolońskim obozie? Nie są znane inne relacji, ale być może istnieją. Wymaga to jednak dalszych badań.
Po kilku dniach pobytu w Köln-Deutz polskich więźniów skierowano do obozu w Buchenwaldzie. Wielu z nich wysłano do pracy w podziemnej fabryce zbrojeniowej w Górach Harz k. Nordhausen (KZ Mittelbau-Dora). Z 277 więźniów siedmiu zwolniono, 150 zmarło w KZ Buchenwald, w innych obozach lub w czasie tzw. marszów śmierci po likwidacji obozów. Wojnę przeżyło około 80 osób. Los 50 pozostaje nieznany.
K. Adenauer po ucieczce ze szpitala (został tam umieszczony po zasłabnięciu w obozie w Köln-Deutz), został ponownie aresztowany przez Gestapo 25 września 1944 r. i osadzony w więzieniu w Brauweiler. W tym więzieniu w części kobiecej przebywała także jego żona, Gussi Adenauer. Po dwóch miesiącach rodzinie udało się załatwić zwolnienie obojga małżonków.
Korzystałem m.in. z:
Adenauer im Dritten Reich, bearb. von Hans Peter Mensing, Berlin 1991.
Mirosław Wierzbicki, Mirosław Zawodny, Conspiratorial activity of Polish POW’s during WW II in the Rhine area of Germany, „The Polish American”, Vol. 6 (1987), No. 6, p. 22.
