W ostatnich dniach w polskich mediach pojawiły się informacje o pracy niemiecko-rosyjskiej komisji historycznej. Okazją była konferencja prasowa w Berlinie, w czasie której przedstawiono niemiecką i rosyjską wersję tomu o relacjach dwustronnych w XX w. Dziennikarze od razu skrytykowali informacje na temat paktu Ribbentrop-Mołotow i jego skutków. Dziś publikacja znalazła się w moich rękach. Na wnikliwą lekturę przyjdzie jeszcze czas. Na początek wybrałem teksty wprowadzające do okresu 1933-1945, które napisali jeden z wydawców tomu, monachijski historyk, prof. Horst Möller, oraz rosyjski historyk, Aleksander Szubin. Tekst Niemca utrzymany jest w rzeczowym tonie, dąży do obiektywnego ujęcia. Natomiast artykuł jego rosyjskiego kolegi przypomina historiografię stalinowską, a w każdym razie głębokie czasy radzieckie. Powstaje pytanie, co ta książka ma dać i czego jest dowodem?
Publikacja o niemiecko-rosyjskiej historii w XX (błędnie używa się dla niej określenia: podręcznik) jest w pewnym stopniu sukcesem, choć – jak wykażę to poniżej – znacznie ograniczonym. Pomysł jej napisania wyszedł od Wspólnej Niemiecko-Rosyjskiej Komisji Historyków, która powstała w 1998 r. Jednym z zadań, jakie sobie postawiła, było wspólne przygotowanie tomów poświęconych niemiecko-rosyjskim relacjom od XVIII do XX wieku. W 2014 r. ukazał się w niemieckim wydawnictwie Oldenbourg Wissenschaftsverlag GmbH ostatni, trzeci tom w całości poświęcony XX wiekowi (prace nad pierwszym i drugim jeszcze się nie zakończyły). Dopiero teraz do księgarni trafił ten sam tom po rosyjsku.
W zamyśle każdy tom miał być opracowywany wspólnie przez niemieckiego i rosyjskiego historyka. Poszczególne rozdziały miały być poprzedzone oddzielnie wstępem niemieckiego i rosyjskiego autora. Dwudziesty wiek podzielono na następujące okresy: 1917-1933, 1933-1945, 1945-1961, 1962-1989/91. Autorami tekstów są specjaliści zajmujący się dziejami ZSRR / Rosji i stosunkami bilateralnymi. Na każdą część składa się pięć artykułów. Ambicją członków komisji było stworzenie materiałów, które mogą być używane przez nauczycieli w Sekundarstufe II (odpowiednik polskiego liceum) w klasach humanistycznych. Potrzeby szkolnej dydaktyki wpłynęły zapewne na atrakcyjną szatę graficzną książki.
Plan opracowania wspólnych artykułów przez niemiecko-rosyjski duet w przypadku XX wieku nie został zrealizowany. Na przeszkodzie stanęła poważna różnica zdań dotycząca kilku zagadnień. Biorąc jednak pod uwagę potencjalne kotrowersje, objętość książki i ilość zamieszczonych tekstów można raczej mówić o dużej zgodności w ukazaniu i ocenie wzajemnych relacji. W części pierwszej tomu różnice spojrzeń nie ujawniły się, w drugiej pojawiły się już trzy razy (Wystawa Światowa w Paryżu w 1937 r., Pakt Ribbentrop-Mołotow oraz Stalingrad), a w części trzeciej dwa razy (Blokada Berlina 1948/49, powstanie ludowe w NRD w 1953 r.). W ostatniej części, czwartej, spór rozgorzał na temat oceny skutków polityki Michaiła Gorbaczowa.
Poniżej przedstawię bliżej teksty wprowadzające do części drugiej poświeconej okresowi rządów Hitlera. Ich autorami są znany niemiecki historyk nazizmu, współredaktor tomu, Horst Möller oraz prominentny historyk rosyjski, Aleksander Schubin. Möller zastosowal typowy dla tego rodzaju tekstów wykład ze sporą porcją faktografii. Omówił najważniejsze etapy prowadzące do wojny. Nie pozostawił wątpliwości, że to Niemcy Hitlera są odpowiedzialne za jej wybuch. Kreśląc sytuację w Europie, nie pominał zbrodniczej polityki Stalina w ZSRR przed 1939 r. Szczegółowo omówił okoliczności podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow i jego skutki, w tym układ między Hitlerem a Stalinem z 28 września 1939 r., który przpieczętował wcześniejsze ustalenia. Dużo miejsca poświęcił na przedstawienie okupacji Polski.
W obu okupowanych częściach Polski – pisał Möller – nastąpiła brutalna polityka okupacyjna wraz z deportacjami, których przykładem są masowe mordy sowieckiego NKWD w Katyniu i innych miejscach na początku 1940 r., których ofiarą padło ok. 24 tys. członków polskich elit. Rzesza Niemiecka anektowała część polskiego terytorium, podporządkowała dalsze części niemieckiej administracji okupacyjnej, przy czym od razu doszło do masowych egzekucji, wypędzeń i deportacji. Już okupacji Polski towarzyszyły antysłowiańskie i antyżydowskie zbrodnie. Na terytorium Polski zaczęto budować obozy koncentracyjne i pracy, które jak np. Auschwitz zmieniono na obóz zagłady. Obozy zagłady istniały także w Bełżcu, Sobiborze, Treblince, Chełmie i Majdanku.
Narrację Möller prowadzi w sposób bardzo rzeczowy, jest ona własciwie pozbawiona jakichkolwiek elementów emocjonalnych. Inny tekst napisał rosyjski historyk, A. Schubin. Różni się on nie tylko objętością (Möller – 7 stron, Schubin – 4 strony), lecz sposobem narracji i interpretacją. Można wręcz powiedzieć, że obaj historycy reprezentują różne światy, Möller zachodnią, demokratyczną intepretację historii, Szubin wschodnią i stalinowską. Kilka cytatów z tekstu tego ostatniego.
Podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow:
W ten sposób ZSRR uniknął udziału w wielkiej wojnie w Europie, która rozpoczeła się 1./3. września 1939 r. 17 września 1939 r. Armia Czerwona wkroczyła na terytorium zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy, jednak ta akcja została przez kierownictwo radzieckie przedstawiona nie jako udział w wojnie przeciwko Polsce i jej sojusznikom, lecz jako wojna wyzwoleńcza w ochronie ludności białoruskiej i ukraińskiej. Zjednoczenie Białorusi i Ukrainy miało dalekosiężne skutki, gdyż w ten sposób powstały terytoria państwowe, które istnieją do dziś prawie w tych samych granicach, jakie wytyczono w 1939 r. (…).
Następnie wyjaśnia niemieckiemu czytelnikowi, iż
(…) rosyjscy naukowcy nie traktują z reguły zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi, które były częścią państwa polskiego, jako części właściwej Polski, za czym przemawia także powojenny porządek europejski (sic!).
Kuriozalne jest również tłumaczenie przyczyn aneksji Litwy, Łotwy i Estonii w 1940 r.
W trakcie lektury tego tekstu zastanowiałem się nad sensem druku tego rodzaju wynurzeń, bo nie można tego nazwać artykułem popularno-naukowym. Autor nawet nie zająknął się o skutkach sierpniowego paktu, polityce sowietyzacji, deportacjach czy zbrodni katyńskiej itd. Z drugiej strony wydaje mi się, że taka publikacja jest potrzebna, a nawet konieczna. Ponieważ ukazała się w identycznej wersji po niemiecku i rosyjsku (sprawdzano bardzo dokładnie każdą linijkę przekładu!), pozwala czytelnikom w Niemczech i Rosji zapoznać się z podstawowymi faktami, stanem badań, ale i istniejącymi różnicami zdań. Ci z nich, którzy uważnie i krytycznie przeczytają teksty niemieckich autorów, mogą zacząć wątpić w interpretację historii a la Szubin.
Książka jest interesująca również dla nas. Nie tyle z racji jej zawartości, co poglądowego pokazu, jakie problemy pojawiają się w tego typu dwustronnych projektach z udziałem oficjalnego partnera rosyjskiego. Dla niego nadal argumenty historyczne mają być w razie potrzeby argumentami politycznymi. Ciekaw jestem, jakie wnioski wyciągnie z tego niemieckiego doświadczenia polska komisji ds. trudnych, która przed kilku laty wydała bardzo ważny tom poświęcony relacjom polsko-radzieckim/rosyjskim w XX wieku.
Zob. także:
Verständigung durch gemeinsame Historie. Kulturgespräch am 12.3.2015 mit Prof. Helmut Altrichter, „SWR“, 12.03.2015.
