Koniunktura, czy raczej naukowa moda na projekty „pamięciologiczne”, a w ich efekcie na publikacje o tej tematyce rozwija się w najlepsze. Co rusz słyszę lub dowiaduję się o nowych projektach, do rąk trafiają nowe wydawnictwa podejmujące różne aspekty związane z pamięcią. Także przy organizowaniu konferencji, sympozjów zwraca się baczną uwagę na rolę i znaczenie pamięci. Do eksploracji pamięci szczególnego typu nadają się świetnie miasta. W ich przestrzeni, jak w palimpseście, można odczytać różne warstwy historyczne, poprzez ich poznawanie przywracać naszej świadomości nieznane lub dawno zapomniane aspekty. Ważnym nośnikiem pamięci są pomniki. Wrocław może tu być przykładem, choć nie jest wyjątkiem. Po 1989 r. powstało wiele nowych pomników, które wzbogaciły pejzaż miasta. Poświęcono je różnym problemom z przeszłości, głównie narodowej. Niektóre z nich swą ekspresją robią na odbiorcy duże wrażenie, np. pomnik katyński. Jednak we Wrocławiu można spotkać pomniki o skromniejszych rozmiarach, prostszej formie, które bez typowych dla nas środków pomnikowego monumentalizmu, potrafią przekazywać ważną historyczną symbolikę. Takim pomnikiem bez wątpienia jest odsłonięta w 2004 r. „Fontanna pamięci”, czy w skrócie „węzełek”. Przypomina on tułacze losy losy byłych i obecnych mieszkańców miasta. Pokazuje, że o przymusowych migracjach można rozmawiać spokojnie, bez emocji.
Wczoraj w programie pobytu doktorantów z Polski i Niemiec, których gościliśmy w Centrum, znalazło się zwiedzania pomników symbolizujących proces pojednania między narodami, upamiętniających złożone losy mieszkańców metropolii nad Odrą. W pogodny jesienny ranek spacer po mieście rozpoczęliśmy od pomnika kardynała Bolesława Kominka, potem udaliśmy się pod pomnik katyński. Monument katyński zrobił na uczestnikach duże wrażenie. Natomiast pomnik Bolesława Chrobrego przyjęto dość obojętnie.
Dla wszystkich zaskoczeniem była instalacja / pomnik „Fontanna pamięci“ („Węzełek“). Podczas przedstawiania historii powstania tego pomnika, który znajduje się na uboczu tras turystycznych na tyłach domu towarowego Renoma przy ul. Czystej, przyłączył się do nas pewien przechodzień, jak się okazało jeden z inicjatorów budowy.
Okazało się, że powodem stworzenia pomnika była dyskusja, jaka toczyła się w pierwszym dziesięcioleciu XXI na temat odpowiedniego upamiętnienia niemieckich ofiar przymusowych migracji, i znaczne zacietrzewienie po obu stronach. Formułowane w Niemczech żądania szefowej Związku Wypędzonych pod adresem Polski wywoływały u nas zdumienie, następnie sprzeciw. Stały się też powodem jednego z większych po 1989 r. kryzysów w relacjach polsko-niemieckich. Nasz rozmówca uzupełnił przygotowaną prelekcję o wiele ciekawych informacji. Zaprosił do współpracy swego znajomego, znanego rzeźbiarza, profesora Wydziału Sztuk Pięknych UMK w Toruniu, Macieja Szańkowskiego. Od lat uczestniczył on w różnego rodzaju konkursach, związanych z upamiętnianiem wydarzeń historycznych. Warto choćby wspomnieć o takich realizacjach jego autorstwa, jak „Pomnik Ofiar Terroru Komunistycznego 1944-1956“ na warszawskich Służewie (1993), czy rzeźba upamiętniająca złamanie szyfru Enigmy w podlondyńskim Bletchley Part (2002).
Wrocław okazał się dla artysty ciekawym tematem. Po kilku wizytach w mieście zaproponował bardzo proste rozwiązanie, jednak o dużym znaczeniu symbolicznym. Swoją pracę zatytułował „Fontanna pamięci“. Przed budynkiem domu handlowego wzdłuż jednego z jego fasad artysta zaplanował fontannę, na której dnie umieścił dużych rozmiarów klucze. Fontannę wieńczył sporych rozmiarów „węzełek“. Na jednej ze ścian fontanny widoczny jest napis „panta rhei“. „Węzełek“ był tym symbolicznym znakiem tułaczki, wymuszonej wędrówki, przenoszenia resztek swego dobytku w niewielkim zawiniątku. Natomiast klucze były symbolem utraconego domu, bezpieczeństwa, własności. Były też symbolem przywiązania do miejsca, z którego się pochodziło.
Zabieranie ze sobą kluczy ma być gwarancją, że któregoś dnia się powróci, że będzie można otworzyć drzwi. Ten topos często pojawia się w relacjach świadków wydadarzeń, często był wykorzystywany w literaturze. Element ten wykorzystano także na wystawie w Muzeum Śląskim w Görlitz poświęconej dziejom Śląska. Klucze pozwalają też – w przenośni – poczuć problem, zjawisko.
Wrocławskie klucze zatopiono w wodzie, która płynąc wyraża upływ czasu. Daje to kolejną okazję do interpretacji i refleksji. Artysta świadomie zrezygnował z wykorzystania symboliki narodowej. Tym samym stworzył dzieło uniwersalne, do którego mogą nawiązać różne osoby, niezależnie od narodowości. „Fontanna pamięci – zmonumentalizowany węzełek – mówił artysta – powstała w mieście, które stało się symbolem ludzi oderwanych od stron ojczystych. Takie węzełki towarzyszą wszystkim uchodźcom na całym świecie“.
Pomnik ten, mimo upływu czasu, od jego powstania, wydaje się być ciągle świeżym, nowatorskim pomysłem. Nadal jesteśmy świadkami tragedii uchodźców na całym świecie. Europa nie jest tu żadnym wyjątkiem. Wrocławski pomnik powinien być bardziej znany. Może być symbolem zmian w Breslau/Wrocławiu równie ważnym jak „repatriowany” hr. Aleksander Fredro.
Źródło: http://www.dhm.de/ausstellungen/flucht-vertreibung/gliederung.html
Przed laty, niemiecki rysownik, Walter Hanel, przedstawił kolejną karykaturę o stanie relacji polsko-niemieckich. Na moście, który zawsze jest dla Hanela, miejscem polsko-niemieckich spotkań, widzimy niemieckiego Michaela, który w rękach trzyma prezent dla sąsiada, paczkę z Centrum przeciwko wypędzeniom. Po drugiej stronie mostu spogląda ku niemu skonsternowany i zaskoczony Polak w charakterystycznej czapce rogatywce. Most łączący oba narody pod ciężarem niechcianego podarunku ugina się… A może wykorzystać wrocławski pomysł i postawić w Berlinie replikę pomnika Szańkowskiego? Na przykład przed tworzonym obecnie, po latach sporów i dyskusji centrum wystawienniczym i dokumentacyjnych, w którym upamiętnione zostaną przymusowe migracje Niemców na tle losów narodów Europy Środkowo-Wschodniej?
W nawale podsumowań, jubileuszy, przypomnień dawnych filmów, audycji i biografii, których większość dotyka zdarzeń pamiętanych, ludzi znanych żyjących, częściej MINIONYCH ten WĘZEŁEK jest perłą, a PANA artykuł nie tylko przywraca utraconą nadzieję na sensowną przyszłość, ale umacnia wiarę w istnienie dobra i wspólnoty myśli i odczuć z LUDŹMI napotykanymi w mojej długiej drodze oraz tymi, których jeszcze spotkam. DZIĘKUJĘ.